Merhaba sevgili 7. sınıf öğrencileri!

Bu ders notu, "Hücre ve Bölünmeler" ünitesini tekrar etmeniz ve sınava hazırlanırken başvurmanız için özel olarak hazırlandı. Testteki soruları analiz ederek, ünitenin en kritik noktalarını, sıkça karıştırılan kavramları ve önemli bilgileri bir araya getirdim. Bu notları dikkatlice okuyarak bilgilerinizi pekiştirebilir, eksiklerinizi tamamlayabilir ve sınavda daha başarılı olabilirsiniz. Haydi başlayalım!

Hücrenin Temel Yapısı ve Keşfi

• Hücre: Canlıların en küçük yapısal ve işlevsel birimidir. Tüm canlılar hücre veya hücrelerden oluşur.
• Robert Hooke: Mantar kesitlerini inceleyerek gördüğü boş odacıklara "hücre" adını veren bilim insanıdır.
• Hücre Zarı: Hücreyi dış ortamdan ayıran, canlı, esnek ve seçici geçirgen bir yapıdır. Hücreye şekil verir ve madde alışverişini düzenler.
• Sitoplazma: Hücre zarı ile çekirdek arasını dolduran, yarı akışkan bir sıvıdır. Hücresel faaliyetlerin çoğu burada gerçekleşir ve organelleri barındırır.
• Çekirdek: Hücrenin yönetim merkezidir. Kalıtsal bilgileri (DNA) içerir ve hücrenin yaşamsal faaliyetlerini kontrol eder.

⚠️ Dikkat: Hücre zarı canlı ve seçici geçirgendir. Bitki hücrelerinde bulunan hücre duvarı ise cansız ve tam geçirgendir.

Kalıtım Maddesi: DNA, Gen ve Kromozom

• DNA (Deoksiribonükleik Asit): Hücrenin yönetici molekülüdür. İkili sarmal yapıya sahiptir ve kalıtsal bilgileri taşır. Hücre bölünmesi öncesinde kendini eşleyerek kalıtsal bilginin yeni hücrelere aktarılmasını sağlar.
• Gen: DNA üzerinde bulunan, belirli bir kalıtsal özelliği (örneğin göz rengi, saç şekli) belirleyen bilgi parçalarıdır. Kalıtsal bilgiler genlerde saklanır.
• Kromozom: Hücre bölünmesi sırasında DNA'nın özel proteinlerle birleşerek kısalıp kalınlaşmasıyla oluşan yapılardır. Kalıtsal bilgilerin nesilden nesile aktarılmasını sağlar. Her türe özgü belirli sayıda kromozom bulunur.

💡 İpucu: Bu üç kavramın büyüklük ilişkisi şöyledir: Kromozom > DNA > Gen. Yani, genler DNA'nın bir parçasıdır, DNA ise kromozomları oluşturur.

Hücre Organelleri ve Görevleri

• Mitokondri: Hücrenin enerji santralidir. Besin maddelerini oksijenle yakarak hücre için gerekli enerjiyi (ATP) üretir. Hem bitki hem de hayvan hücrelerinde bulunur.
• Ribozom: Protein sentezinin yapıldığı yerdir. Tüm canlı hücrelerde bulunur ve çok küçük yapılardır.
• Kloroplast: Sadece bitki hücrelerinde bulunur. Güneş ışığını kullanarak fotosentez yapar, yani besin ve oksijen üretir. Bitkilere yeşil rengini verir.
• Golgi Cisimciği (Aygtı): Salgı maddelerinin (hormon, enzim, ter vb.) üretimi, paketlenmesi ve hücre dışına salgılanmasından sorumludur. Hem bitki hem de hayvan hücrelerinde bulunur.
• Endoplazmik Retikulum: Hücre içinde madde taşınmasını sağlayan, kanal ve borucuklardan oluşan bir ağ sistemidir.
• Sentrozom (Sentriyol): Sadece hayvan hücrelerinde bulunur. Hücre bölünmesi sırasında iğ ipliklerini oluşturarak kromozomların hareketini sağlar. Bitki hücrelerinde sentrozom bulunmaz.
• Hücre Duvarı: Sadece bitki hücrelerinde bulunur. Hücre zarının dışında yer alır, cansız ve tam geçirgendir. Hücreye şekil, dayanıklılık ve koruma sağlar.

⚠️ Dikkat: Kloroplast ve Hücre Duvarı bitki hücrelerine özgüdür. Sentrozom ise hayvan hücrelerine özgüdür.

Hücre Bölünmeleri: Mitoz ve Mayoz

Hücreler, büyüme, gelişme, yaraların onarılması veya üreme gibi nedenlerle bölünürler. Bölünme öncesinde hücre bir hazırlık evresi geçirir.

• Hazırlık Evresi: Hücre bölünmeye başlamadan önce büyür, organel sayısı artar ve en önemlisi DNA kendini eşleyerek iki katına çıkar.

Mitoz Bölünme

• Amacı:
  • Çok hücreli canlılarda büyüme, gelişme, yaraların onarılması ve yıpranan dokuların yenilenmesi.
  • Tek hücreli canlılarda üremeyi (eşeysiz üreme) sağlar.
• Gerçekleştiği Yer: Vücut hücrelerinde (deri, kas, kemik, karaciğer vb.) görülür.
• Evreleri: Hazırlık evresinden sonra çekirdek bölünmesi ve sitoplazma bölünmesi olmak üzere iki ana aşamada gerçekleşir.
  • Çekirdek Bölünmesi: Kromozomlar belirginleşir, hücrenin ortasına (ekvatoruna) dizilir. Kardeş kromatitler birbirinden ayrılarak zıt kutuplara çekilir. Sonunda iki yeni çekirdek oluşur.
  • Sitoplazma Bölünmesi: Hayvan hücrelerinde hücre zarı içeri doğru boğumlanarak ikiye ayrılır. Bitki hücrelerinde ise hücrenin ortasında ara lamel (hücre plağı) oluşarak sitoplazmayı ikiye böler.
• Sonuçları:
  • Bir ana hücreden iki yeni hücre oluşur.
  • Oluşan hücrelerin genetik yapısı ana hücre ile tamamen aynıdır. Bu nedenle kalıtsal çeşitlilik oluşmaz.
  • Oluşan hücrelerin kromozom sayısı ana hücre ile aynıdır (sabit kalır).
  • Oluşan hücrelerin sitoplazma miktarı ve büyüklüğü başlangıçta farklı olsa da, zamanla büyüyerek ana hücreye benzer hale gelirler.
• Örnekler: Kesilen derinin iyileşmesi, kırılan kemiğin onarılması, karaciğerin bir kısmının yenilenmesi, bir bitkinin büyümesi, civcivin tavuk haline gelmesi, yapraktan yeni bir menekşe bitkisinin oluşması (vejetatif üreme).

⚠️ Dikkat: Mitoz bölünme sonucunda oluşan hücreler, ana hücrenin genetik yapısına aynen sahiptir. Kalıtsal çeşitlilik oluşmaz!

Mayoz Bölünme

• Amacı:
  • Eşeyli üreyen canlılarda üreme hücrelerinin (gametlerin) oluşumunu sağlamak (sperm, yumurta, polen).
  • Tür içinde kalıtsal çeşitliliği sağlamak.
• Gerçekleştiği Yer: Üreme ana hücrelerinde (yumurtalık, testis gibi üreme organlarında) görülür.
• Evreleri: Hazırlık evresinden sonra iki aşamalı bir bölünmedir (Mayoz I ve Mayoz II). Bu aşamalarda kromozomlar arasında "parça değişimi" adı verilen olay gerçekleşir.
• Sonuçları:
  • Bir ana hücreden dört yeni hücre oluşur.
  • Oluşan hücrelerin genetik yapısı ana hücreden ve birbirinden farklıdır. Parça değişimi sayesinde kalıtsal çeşitlilik sağlanır.
  • Oluşan hücrelerin kromozom sayısı ana hücrenin kromozom sayısının yarısı kadardır.
  • Oluşan hücreler üreme hücreleridir ve döllenme ile kromozom sayısı tekrar iki katına çıkar.
• Örnekler: İnsanlarda sperm ve yumurta oluşumu, bitkilerde polen ve tohum taslağı oluşumu.

⚠️ Dikkat: Mayoz bölünmede parça değişimi sayesinde kalıtsal çeşitlilik oluşur ve kromozom sayısı yarıya iner. Bu, türlerin adaptasyon yeteneği için çok önemlidir.

Mitoz ve Mayoz Bölünmenin Karşılaştırılması

• Mitoz: Vücut hücrelerinde, 2 yeni hücre, genetik yapı aynı, kromozom sayısı sabit, büyüme/onarım/eşeysiz üreme sağlar.
• Mayoz: Üreme ana hücrelerinde, 4 yeni hücre, genetik yapı farklı, kromozom sayısı yarıya iner, eşeyli üreme/kalıtsal çeşitlilik sağlar.

Bilim İnsanları ve Katkıları

• Aziz Sancar: DNA onarımı mekanizmalarını haritalandıran ve bu alandaki çalışmalarıyla Nobel Kimya Ödülü alan Türk bilim insanıdır.

Bu ders notları, "Hücre ve Bölünmeler" ünitesindeki temel kavramları ve süreçleri anlamanıza yardımcı olacaktır. Unutmayın, düzenli tekrar ve bol soru çözümü başarının anahtarıdır. Başarılar dilerim!