🎓 8. Sınıf Kalıtım Test 3 - Ders Notu ve İpuçları

Bu ders notu, 8. sınıf Kalıtım ünitesinin temel kavramlarını, Mendel ilkelerini, çaprazlamaları, insanlarda kalıtımı ve genetik ile çevre etkileşimini kapsayan önemli bilgileri özetlemektedir. Sınav öncesi son tekrarınız için hazırlanmış bu notlar, konuyu pekiştirmenize ve sıkça karşılaşılan hata noktalarına dikkat etmenize yardımcı olacaktır.

Kalıtımın Temel Kavramları

• Kalıtım (Genetik): Canlılardaki özelliklerin nesilden nesile nasıl aktarıldığını inceleyen bilim dalıdır.
• Kromozom: DNA ve özel proteinlerin birleşmesiyle oluşan, genetik bilgiyi taşıyan yapılardır. Her türün belirli sayıda kromozomu vardır.
• Gen: Kalıtsal özelliklerin (saç rengi, göz rengi, boy uzunluğu vb.) ortaya çıkmasını sağlayan DNA parçalarıdır. Kromozomlar üzerinde belirli yerlerde bulunurlar.
• Alel Gen: Bir karakterin (örneğin tohum rengi) farklı özelliklerini (sarı tohum, yeşil tohum) belirleyen gen çiftidir. Biri anneden, diğeri babadan gelir.
• Baskın (Dominant) Gen: Etkisini her zaman gösteren genlerdir. Büyük harfle (A, B, S gibi) gösterilir.
• Çekinik (Resesif) Gen: Etkisini sadece homozigot (iki çekinik genin bir arada bulunması) durumda gösteren genlerdir. Baskın genle birlikte bulunduğunda etkisi ortaya çıkmaz. Küçük harfle (a, b, s gibi) gösterilir.
• Genotip: Bir canlının sahip olduğu genetik yapıdır. Harflerle (AA, Aa, aa gibi) ifade edilir.
• Fenotip: Genotipin ve çevre faktörlerinin etkisiyle ortaya çıkan, canlının dış görünüşüdür (sarı tohum, yeşil tohum, uzun boy gibi).
• Homozigot (Arı Döl / Saf Döl): Bir karakter için aynı alel genleri taşıyan genotiptir (AA veya aa).
• Heterozigot (Melez Döl): Bir karakter için farklı alel genleri taşıyan genotiptir (Aa).

💡 İpucu: Fenotip, genotipin dışa yansımasıdır. Aynı fenotipe sahip farklı genotipler olabilir (örneğin, baskın fenotip hem homozigot baskın (AA) hem de heterozigot (Aa) genotiplerle ortaya çıkabilir), ancak çekinik fenotip her zaman homozigot çekinik (aa) genotiple ortaya çıkar.

⚠️ Dikkat: Baskın bir karakterin genotipi sadece homozigot değildir. Heterozigot durumda da baskın karakter fenotipte kendini gösterir (örneğin, Ss genotipli bezelye sarı tohumludur).

Mendel ve Kalıtım İlkeleri

• Gregor Mendel, bezelyeler üzerinde yaptığı çalışmalarla kalıtım biliminin temellerini atmıştır.
• Bezelyelerin seçilme nedenleri: Kolay yetiştirilmesi, kısa sürede çok sayıda döl vermesi, farklı ve belirgin özelliklere sahip olması, kendi kendine tozlaşabilmesi.

Çaprazlamalar ve Punnett Karesi

Çaprazlama, ebeveynlerin genotipleri bilindiğinde yavruların olası genotip ve fenotiplerini tahmin etmek için kullanılan bir yöntemdir. Punnett karesi, bu tahminleri görselleştiren bir araçtır.

• Monohibrit Çaprazlama (Tek Karakter): Bir karakterin kalıtımını incelemek için yapılır.
• Örnek Çaprazlamalar ve Olası Sonuçları:
  • Homozigot Baskın (AA) x Homozigot Çekinik (aa):
    • Tüm yavrular heterozigot (Aa) genotipte ve baskın fenotipte olur.
    • Genotip oranı: %100 Aa
    • Fenotip oranı: %100 Baskın
  • Heterozigot (Aa) x Heterozigot (Aa):
    • Genotip oranı: %25 AA, %50 Aa, %25 aa (1:2:1)
    • Fenotip oranı: %75 Baskın, %25 Çekinik (3:1)
  • Heterozigot (Aa) x Homozigot Çekinik (aa):
    • Genotip oranı: %50 Aa, %50 aa (1:1)
    • Fenotip oranı: %50 Baskın, %50 Çekinik (1:1)

💡 İpucu: Bir çaprazlamanın fenotip oranı %50 baskın, %50 çekinik ise, bu genellikle heterozigot (Aa) bir birey ile homozigot çekinik (aa) bir bireyin çaprazlandığını gösterir.

⚠️ Dikkat: Punnett karesi oluştururken, ebeveynlerden gelen alel genlerin tüm kombinasyonlarını doğru bir şekilde yerleştirdiğinizden emin olun.

İnsanlarda Kalıtım

• Cinsiyet Kalıtımı:
  • İnsanlarda 46 kromozom bulunur. Bunların 44 tanesi vücut (otozom) kromozomları, 2 tanesi ise cinsiyet (gonozom) kromozomlarıdır.
  • Dişilerde cinsiyet kromozomları XX, erkeklerde ise XY'dir.
  • Anne her zaman X kromozomu verir. Baba ise X veya Y kromozomu verebilir.
  • Doğacak çocuğun kız (XX) veya erkek (XY) olma olasılığı her zaman %50'dir.
  • Kız çocuklar X kromozomlarının birini anneden, diğerini babadan alır. Erkek çocuklar X kromozomunu anneden, Y kromozomunu babadan alır.
• Akraba Evlilikleri:
  • Akraba evlilikleri, genetik olarak birbirine yakın kişilerin yaptığı evliliklerdir.
  • Bu tür evliliklerde, toplumda nadir görülen çekinik genlerle taşınan genetik hastalıkların ortaya çıkma olasılığı artar. Çünkü akrabalar benzer genetik geçmişe sahip olduklarından, hastalık genini taşıyan iki bireyin bir araya gelme ihtimali daha yüksektir.
  • Bu durum, çocuklarda genetik hastalıkların görülme riskini artırır.

⚠️ Dikkat: Akraba evlilikleri her zaman genetik hastalığa yol açmaz, ancak riski önemli ölçüde artırır.

Kalıtım ve Çevre Etkileşimi

• Modifikasyon: Genlerin yapısında bir değişiklik olmadan, sadece genlerin işleyişinde meydana gelen ve çevre etkisiyle ortaya çıkan değişikliklerdir. Bu değişiklikler kalıtsal değildir, yani sonraki nesillere aktarılmaz.
  • Örnekler: Güneşte bronzlaşma, spor yapan kişinin kaslarının gelişmesi, arı sütüyle beslenen larvaların kraliçe arı olması, sirke sineğinin kanat şeklinin sıcaklığa göre değişmesi, tek yumurta ikizlerinin farklı çevre koşullarında farklı boy ve kiloda olması.
• Mutasyon: Genlerin yapısında (DNA diziliminde) meydana gelen ani ve kalıcı değişikliklerdir. Mutasyonlar kalıtsal olabilir (üreme hücrelerinde meydana gelirse) veya kalıtsal olmayabilir (vücut hücrelerinde meydana gelirse).
  • Örnekler: Down sendromu, orak hücreli anemi, albinoluk, hemofili, dört boynuzlu keçi, altı parmaklılık, kanser (vücut hücrelerinde).

💡 İpucu: Mutasyonlar genin yapısını, modifikasyonlar ise genin işleyişini değiştirir. Modifikasyonlar geri dönüşümlü olabilirken, mutasyonlar genellikle kalıcıdır.

⚠️ Dikkat: Tek yumurta ikizlerinin farklı çevre koşullarında farklı boy ve kiloda olması bir modifikasyon örneğidir, mutasyon değildir. Çünkü genetik yapıları aynıdır, farklılık çevre koşullarından kaynaklanır.