Merhaba sevgili 6. sınıf öğrencileri!

Ben Sen, eğitim koçunuz. "Sözcükte Yapı" konusu, Türkçenin temel taşlarından biridir ve bu test, bu konudaki bilginizi pekiştirmeniz için harika bir fırsat sunuyor. Şimdi gelin, bu testteki soruları temel alarak hazırladığım kapsamlı ders notu ve ipuçlarıyla "Sözcükte Yapı" konusunu baştan sona bir tekrar edelim. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarınız için çok işinize yarayacak!

🎓 6. Sınıf Sözcükte Yapı Test 8 - Ders Notu ve İpuçları

Bu ders notunda, sözcüklerin köklerini, eklerini (yapım ve çekim ekleri) ve yapılarına göre nasıl sınıflandırıldığını (basit, türemiş, birleşik) detaylıca inceleyeceğiz. Ayrıca, sıkça karıştırılan bazı eklerin görevlerini ve birleşik sözcüklerin farklı oluşum yollarını da öğreneceğiz.

1. Sözcükte Yapı Nedir?

Sözcüklerin nasıl oluştuğunu, hangi ekleri aldığını ve bu eklerin sözcüğün anlamını veya görevini nasıl değiştirdiğini inceleyen konuya sözcükte yapı denir. Bir sözcüğün yapısını incelerken önce kökünü, sonra aldığı ekleri buluruz.

a. Kök

Bir sözcüğün anlamlı en küçük parçasına kök denir. Kök, sözcüğün tamamıyla anlam ilişkisi taşımalıdır.

• İsim Kökü: Varlıkların, kavramların, duyguların adı olan köklerdir. "Kalem, ev, su, insan" gibi.
• Fiil Kökü: İş, oluş, hareket bildiren köklerdir. Sonuna "-mek / -mak" mastar eki getirilebilir. "Gel-, git-, oku-, yaz-" gibi.

💡 İpucu: Bir sözcüğün kökünü bulmak için, sözcüğün eklerini atarak en küçük anlamlı parçasına ulaşın ve bu parçanın sözcüğün bütünüyle anlam bağlantısı olup olmadığını kontrol edin.

⚠️ Dikkat: Bazı sözcükler hem isim hem fiil kökü olabilir (ortak kök). Örneğin, "savaş" hem isim (bir savaş) hem fiil (savaşmak) olabilir. Ancak "olay" sözcüğünün kökü "ol-" (fiil) iken, "toz" sözcüğünün kökü "toz" (isim)dir. Bu ayrım önemlidir!

b. Ekler

Sözcüklere eklenen ve onların anlamını veya görevini değiştiren parçalardır. Ekler ikiye ayrılır:

• Yapım Ekleri: Sözcüğün anlamını veya türünü (isimden fiil, fiilden isim vb.) değiştiren eklerdir. Yeni bir sözcük türetirler.
  • Örnekler: "göz-lük", "ev-li", "oku-l", "yap-ı", "sev-gi", "Türk-çe", "yaz-lık", "temiz-le-"
• Çekim Ekleri: Sözcüğün anlamını veya türünü değiştirmezler, sadece cümledeki görevini belirlerler. Sözcüğü başka sözcüklerle ilişkilendirirler.
  • Örnekler: "ev-ler", "oku-du", "ben-im", "okul-a", "sınıf-ta"

⚠️ Dikkat: Bir sözcük önce yapım eki, sonra çekim eki alabilir. Örneğin: "göz-lük-ler" (göz: kök, -lük: yapım eki, -ler: çekim eki). Yapım eki almış bir sözcüğe "türemiş sözcük" denir.

2. Sözcüklerin Yapılarına Göre Çeşitleri

Sözcükler, yapılarına göre üç ana gruba ayrılır:

a. Basit Sözcükler

Hiç yapım eki almamış, kök halinde olan veya sadece çekim eki almış sözcüklerdir.

• Örnekler: "ev", "kalem", "su", "kitap-lar", "sınıf-ta", "göz-ler", "yol-u", "sır", "saç-ım-ın"

b. Türemiş Sözcükler

En az bir tane yapım eki almış sözcüklerdir. Yapım eki alarak yeni bir anlam kazanmışlardır.

• Örnekler: "göz-lük", "ev-li", "oku-l", "yap-ı", "sev-gi", "Türk-çe", "yaz-lık", "temiz-le-yor-du", "yol-cu-lar-ın", "fayda-lı", "bak-ım", "anla-m-ı", "gir-il-mez", "öğret-men-i", "kurşun-la-n-an", "diz-e"

💡 İpucu: Bir sözcüğün türemiş olup olmadığını anlamak için, kökünü ve aldığı ekleri ayırın. Eğer sözcüğün kökünden farklı anlamda yeni bir sözcük oluşturan bir ek varsa, o sözcük türemiştir.

⚠️ Dikkat: "-e / -a" eki bazen yönelme hâl eki (çekim eki) olurken (örn: "ev-e git"), bazen de fiilden isim yapım eki olabilir (örn: "diz-e" - dizmekten dize). Cümledeki anlamına ve sözcüğün köküne dikkat edin!

c. Birleşik Sözcükler

En az iki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir anlam oluşturduğu sözcüklerdir.

• Örnekler: "ağa-bey", "bilgi-sayar", "can-kurtaran", "ateş-kes", "oldu-bitti", "kap-kaç", "kırk-ayak", "buz-dolabı", "yeryüzü", "ala-balık", "baş-bakan", "uçsuz bucaksız", "gelin böcekleri"

Birleşik Sözcüklerin Oluşum Yolları:

• Anlam Kayması Yoluyla: Sözcüklerden biri veya her ikisi gerçek anlamını yitirir. (örn: "imambayıldı", "aslanağzı", "mirasyedi", "kübastı")
• Ses Olayı Yoluyla: Sözcükler birleşirken ses düşmesi, ses türemesi gibi ses olayları meydana gelir. (örn: "kaynana" (kayın+ana), "nasıl" (ne+asıl))
• İsim Tamlaması Şeklinde: İki isim bir araya gelir. (örn: "aslanağzı", "yeryüzü", "buzdolabı")
• Sıfat Tamlaması Şeklinde: Bir sıfat ve bir isim bir araya gelir. (örn: "ala-balık", "baş-bakan", "kırk-ayak")
• İki Fiilin Birleşmesiyle: İki fiil bir araya gelir. (örn: "kap-kaç", "oldu-bitti")
• İsim ve Fiilin Birleşmesiyle: Bir isim ve bir fiil bir araya gelir. (örn: "bilgi-sayar", "can-kurtaran", "ateş-kes")

⚠️ Dikkat: Birleşik sözcükleri bulurken, iki ayrı sözcüğün birleşip bir bütün anlam oluşturduğuna emin olun. Bazen iki sözcük yan yana durur ama birleşik sözcük oluşturmazlar.

3. Önemli Çekim Ekleri ve Görevleri

a. Çoğul Eki (-lar / -ler)

İsimlere gelerek çokluk anlamı katan ektir. Ancak farklı anlamlar da katabilir:

• Çokluk: "kitap-lar", "göz-ler", "yol-lar"
• Aile Anlamı: "Vali Bey-ler" (Bey ailesi), "Ahmet-ler bize geldi."
• Millet Anlamı: "Türk-ler", "İngiliz-ler"
• Saygı Anlamı: "Müdür Bey-ler teşrif ettiler."
• Abartma Anlamı: "Ateş-ler içinde yanıyordu."
• Yaklaşıklık Anlamı: "Beş altı yaş-larında bir çocuk."
• Her Anlamı: "Akşam-ları yürüyüş yaparız."
• Fiil Şahıs Eki Olarak: Fiillere gelerek işi yapanın kim olduğunu (çoğul şahıs) bildirir. Bu durumda isimlere gelen çoğul ekiyle karıştırılmamalıdır. (örn: "oku-du-lar" - onlar okudu)

⚠️ Dikkat: "-lar/-ler" eki fiile gelirse fiil çekim eki (şahıs eki), isme gelirse isim çekim eki (çoğul eki) olur. Görevleri farklıdır!

b. İsim Hâl (Durum) Ekleri

İsimlerin cümledeki görevini belirleyen çekim ekleridir.

• Belirtme Hâli (-i, -ı, -u, -ü): Nesneyi belirtir. "kitab-ı oku", "dünya-yı verelim"
• Yönelme Hâli (-e, -a): Yönelme, yaklaşma bildirir. "okul-a git", "çocuk-lar-a verelim"
• Bulunma Hâli (-de, -da, -te, -ta): Bulunma yeri bildirir. "ev-de kal", "sınıf-ta", "biz-de"
• Ayrılma Hâli (-den, -dan, -ten, -tan): Ayrılma, uzaklaşma bildirir. "okul-dan gel", "ev-den çık"

⚠️ Dikkat: Belirtme hâl eki (-i) ile iyelik eki (-i) birbirine çok benzer. İyelik eki, aitlik bildirir ("onun kitabı" gibi), belirtme hâl eki ise nesneyi belirtir ("kitabı oku" - neyi oku?). İyelik ekinden sonra belirtme hâl eki gelebilir: "araba-sı-nı" (onun arabası -sı iyelik, -nı belirtme).

c. İyelik Ekleri

Varlıkların kime veya neye ait olduğunu bildiren çekim ekleridir. "Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların" zamirleriyle birlikte düşünülür.

• Örnekler: "saz-ım" (benim sazım), "yol-u" (onun yolu), "araba-sı" (onun arabası), "şöhret-im" (benim şöhretim), "hüner-ler-im" (benim hünerlerim)

💡 İpucu: Bir sözcüğün iyelik eki alıp almadığını anlamak için başına "benim, senin, onun, bizim, sizin, onların" zamirlerinden uygun olanı getirmeyi deneyin. Eğer anlamlı oluyorsa, o sözcük iyelik eki almıştır.

Sevgili öğrenciler, "Sözcükte Yapı" konusu biraz detaylı gibi görünse de, düzenli tekrar ve bol soru çözümüyle kolayca üstesinden gelebilirsiniz. Bu ders notunu dikkatlice okuyun, anlamadığınız yerleri tekrar edin ve bol bol pratik yapın. Unutmayın, her doğru cevap sizi başarıya bir adım daha yaklaştırır!

Başarılar dilerim!

Eğitim Koçunuz Sen