🎓 10. Sınıf Sözlü Edebiyat - Yazılı Edebiyat Test 1 - Ders Notu ve İpuçları

Sevgili öğrenciler, bu ders notu, 10. sınıf Türk Dili ve Edebiyatı dersinin kritik konularından olan İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı'nı, özellikle "Sözlü Edebiyat" ve "Yazılı Edebiyat" dönemlerini kapsamaktadır. Dönemlerin genel özellikleri, önemli nazım biçimleri, eserler ve yazarları üzerinde durularak sınavlara eksiksiz hazırlanmanız hedeflenmiştir. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarınızı yapmanız için kapsamlı bir rehber niteliğindedir.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı'na Genel Bakış

Türk edebiyatının başlangıcı olarak kabul edilen bu dönem, Türklerin İslamiyet'i kabulünden önceki zaman dilimini kapsar. Dil, anlatım ve zevk bakımından yabancı etkilerden uzaktır. Bu dönem kendi içinde Sözlü Edebiyat ve Yazılı Edebiyat olmak üzere ikiye ayrılır.

Sözlü Edebiyat Dönemi (M.Ö. 5000 - M.S. 8. Yüzyıl)

Türklerin henüz yazıyı kullanmadığı veya yaygınlaştırmadığı dönemde oluşan edebiyattır. Ürünler kulaktan kulağa aktarılarak günümüze ulaşmıştır.

• Genel Özellikler:
  • Dil oldukça sade ve yabancı etkilerden uzaktır.
  • Hece ölçüsü (özellikle 7'li, 8'li, 11'li kalıplar) kullanılmıştır.
  • Dörtlük nazım birimi esastır.
  • Genellikle yarım kafiye ve redif kullanılmıştır.
  • Kahramanlık, doğa, ölüm, aşk gibi konular işlenmiştir.
  • Ürünler, sığır (av törenleri), şölen (ziyafetler) ve yuğ (cenaze törenleri) gibi dinî törenlerde ortaya çıkmıştır.
  • Bu törenlerde şaman, kam, baksı, ozan gibi adlar verilen kişilerce "kopuz" eşliğinde söylenmiştir.
• Nazım Biçimleri ve Türleri:
  • Koşuk: Sığır ve şölenlerde söylenen, aşk, doğa, kahramanlık gibi konuları işleyen şiirlerdir. Halk edebiyatındaki koşmaya benzer.
  • Sagu: Yuğ törenlerinde ölen kişinin arkasından duyulan acıyı dile getiren şiirlerdir. Halk edebiyatındaki ağıta benzer.
  • Sav: Atasözü niteliğindeki özlü sözlerdir. Yoğun anlatımlıdır ve öğüt içerir. (Örnek: "Kanıg kan bile yumas." - Kanı kanla yıkamazlar.)
  • Destan: Toplumları derinden etkileyen büyük olayları (savaş, göç, doğal afet, kahramanlıklar) anlatan, olağanüstü unsurlarla zenginleştirilmiş uzun manzum hikayelerdir. Destanlar, doğuş, yayılma ve derleme olmak üzere üç aşamadan geçer. Türk destanları genellikle yazıya geçirilmediği için günümüze orijinal halleriyle ulaşamamıştır.

⚠️ Dikkat: Sözlü edebiyat ürünleri, İslamiyet öncesi Türk toplumunun yaşam tarzını, inançlarını ve değerlerini yansıtan en önemli kaynaklardır.

Yazılı Edebiyat Dönemi (M.S. 8. Yüzyıl - 11. Yüzyıl)

Türklerin yazıyı kullanmaya başlamasıyla ortaya çıkan edebiyat dönemidir. Bu dönemin ilk ürünleri Göktürkler tarafından verilmiştir.

• Genel Özellikler:
  • Türkçenin ilk yazılı belgeleri bu dönemde ortaya çıkmıştır.
  • Göktürk ve Uygur dönemlerinin metinleri bu kapsamdadır.
  • Dinî inançlar (Şamanizm, Maniheizm, Budizm) edebî metinlere yansımıştır.
  • Sözlü edebiyat geleneğinin izleri (hece ölçüsü, dörtlük, sade dil) devam etmiştir, ancak yeni dinlerin etkisiyle farklı konular ve anlatımlar da görülmüştür.
• Önemli Eserler ve Dönemler:
  • Göktürk Dönemi (8. Yüzyıl):
    • Orhun Abideleri (Göktürk Yazıtları): Türk edebiyatının ve Türkçenin ilk yazılı belgeleridir. Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk adına dikilmiştir. Söylev (nutuk) niteliği taşır, tarih, coğrafya, sosyoloji açısından önemli bilgiler içerir. Sanatsal bir söylev niteliği de vardır. "Karanlık Dönem" olarak adlandırılan yazısız dönemi sona erdirmiştir.
  • Uygur Dönemi (9-10. Yüzyıl):
    • Maniheizm ve Budizm'in etkisiyle yazılmış dinî içerikli metinlerdir. Genellikle Uygur alfabesiyle yazılmışlardır.
    • Altun Yaruk (Altın Işık): Budist felsefesini ve Buda'nın yaşamını anlatan dinî bir eserdir.
    • Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın): Budist inancının temel prensiplerini ve hikayelerini içeren bir eserdir.
    • Irk Bitig (Fal Kitabı): 65 paragraftan oluşan, falcılıkla ilgili bir kitaptır. Mani alfabesiyle yazılmıştır.

💡 İpucu: Uygur dönemi eserleri genellikle Uygur alfabesiyle yazılmıştır ve dinî içerikleriyle öne çıkar.

Eski Türkçe Devresi ve Geçiş Dönemi Eserleri (11. Yüzyıl ve Sonrası)

8. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar olan dönemi kapsayan "Eski Türkçe Devresi", Hun, Göktürk, Uygur ve Karahanlı dönemlerini içeren geniş bir dil dönemidir. Özellikle 10. yüzyıldan sonra Karahanlı Türkçesi (Hakaniye Lehçesi) kullanılmış, Türklerin İslamiyet'e girmesiyle Türk kültüründe ve edebiyatında önemli değişiklikler yaşanmıştır. Bu dönemde İslamiyet'e geçişin ilk ürünleri verilmiştir.

• Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip): İslamiyet sonrası ilk önemli eserdir. Siyasetname özelliği taşır, didaktiktir (öğreticidir). Hem aruz hem hece ölçüsüyle yazılmıştır.
• Divan-ı Lügat-it Türk (Kaşgarlı Mahmut): Türkçenin ilk sözlüğüdür. Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır. İçinde İslamiyet öncesi sözlü edebiyat ürünlerinden (sav, sagu, koşuk) örnekler barındırır. Bu yönüyle sözlü edebiyat ürünlerinin yazıya geçirildiği ilk edebî metin olarak da kabul edilir.
• Atabetü'l Hakayık (Edip Ahmet Yükneki): Dinî-ahlaki ve didaktik bir eserdir. Hakikatlerin eşiği anlamına gelir.
• Divan-ı Hikmet (Ahmet Yesevi): Tasavvuf edebiyatının ilk örneklerindendir. Ahmet Yesevi'nin hikmet adı verilen şiirlerini içerir. Didaktik ve dinî-ahlaki özelliktedir.

⚠️ Dikkat: Mecalisü'n Nefais, Ali Şir Nevai'ye ait olup Çağatay Türkçesiyle yazılmış, 15. yüzyıl tezkire örneğidir ve Eski Türkçe Devresi'ne ait değildir.

Genel İpuçları ve Sıkça Karşılaşılan Hatalar

• Sözlü ve yazılı edebiyat dönemlerinin temel özelliklerini (dil, ölçü, nazım birimi, konular) iyi ayırt edin.
• Her dönemin anahtar eserlerini ve yazarlarını ezberlemek yerine, eserlerin içeriklerini ve önemini anlamaya çalışın.
• Destanların oluşum aşamaları (doğuş, yayılma, derleme) ve genel özellikleri önemlidir.
• Orhun Abideleri'nin Türk edebiyatı ve tarihi açısından taşıdığı önemi unutmayın.
• Divan-ı Lügat-it Türk'ün hem sözlük olması hem de sözlü edebiyat ürünlerini barındırması yönüyle kritik bir eser olduğunu hatırlayın.
• Eserlerin hangi alfabe veya lehçe ile yazıldığına dikkat edin (Uygur alfabesi, Hakaniye Lehçesi vb.).
• Sözlü edebiyat ürünlerinin (koşuk, sagu, sav) günümüzdeki karşılıklarını (koşma, ağıt, atasözü) bilmek, konuyu pekiştirmenize yardımcı olur.

Bu ders notu, İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı'nın temel taşlarını anlamanıza yardımcı olacaktır. Başarılar dilerim!