Merhaba sevgili 10. sınıf öğrencileri!

Türkçenin zengin ve köklü tarihini anlamak, dilimizi daha iyi kavramanın anahtarıdır. Bu ders notu, "Türkçenin Tarihi Gelişimi" testindeki soruları temel alarak, bu konudaki kritik bilgileri sizin için derledi. Sınavlara hazırlanırken veya genel tekrar yaparken bu notlardan faydalanarak konuları pekiştirebilirsiniz. Unutmayın, dilimizin her dönemi kendine özgü özellikler taşır ve bu özellikleri bilmek, hem Türkçe dersindeki başarınızı artıracak hem de dil bilincinizi geliştirecektir.

Bu ders notu, Türkçenin ilk dönemlerinden günümüze kadar geçirdiği evreleri, önemli eserleri, dilin ayrıştığı kolları ve dilimizdeki sadeleşme çabalarını kapsamaktadır.

Türkçenin Tarihi Dönemleri ve Genel Özellikleri

• İlk Türkçe ve Ana Türkçe (Karanlık Dönem): Türk dilinin ortaya çıkış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Yazılı metinlerden önceki bu dönemler "karanlık dönem" olarak adlandırılır. Bu dönemden günümüze herhangi bir yazılı belge ulaşmamıştır.
• Eski Türkçe Dönemi (VII. - XIII. Yüzyıllar): Türkçenin yazılı ürünlerle takip edilebilen ilk dönemidir. Bu dönem genellikle üç ana kola ayrılır:
  • Göktürk Türkçesi: Türk dilinin ilk yazılı örnekleri olan Göktürk Kitabeleri (Orhun Yazıtları) bu dönemde yazılmıştır. Bu dönemde Şamanizm yaygındır.
  • Uygur Türkçesi: Göktürk Türkçesinden sonra gelen dönemdir. Uygurlar zamanında Budizm (Burkancılık) ve Maniheizm gibi dinler yaygınlaşmıştır. Uygurcanın ilk örneklerinden biri Uygur alfabesiyle yazılan "Irk Bitig" adlı eserdir.
  • Karahanlı Türkçesi (Geçiş Dönemi): Eski Türkçe döneminin sonu ile Orta Türkçe döneminin başlangıcı arasında köprü görevi gören bir dönemdir. Bu dönemde İslamiyet'in etkisiyle önemli eserler verilmiştir. "Kutadgu Bilig", Karahanlı Türkçesi ile yazılmış önemli bir eserdir. Bu dönemin diğer önemli eserleri arasında Divanü Lugati't-Türk, Atabetü'l-Hakayık ve Divan-ı Hikmet bulunur.
• Orta Türkçe Dönemi (XIII. - XV. Yüzyıllar): Türklerin Anadolu'ya göç etmeleri ve geniş coğrafyalara yayılmaları sonucunda Türkçe, coğrafi olarak farklı kollara ayrılmaya başlamıştır. Bu dönemde Türkçe, temel olarak iki ana kola ayrılır:
  • Kuzey-Doğu Türkçesi: Eski Türkçenin bir devamı olarak XIII. ve XIV. yüzyıllarda Orta Asya ile Hazar Denizi'nin kuzeyindeki Türkler arasında kullanılmıştır. Çağatay Türkçesi bu kolun önemli bir temsilcisidir.
  • Batı Türkçesi: Türklerin Anadolu'ya yerleşmesiyle Anadolu ve çevresinde gelişen koldur. Eski Anadolu Türkçesi ile başlar.
• Yeni Türkçe Dönemi (XV. Yüzyıl - Günümüz):
  • Eski Anadolu Türkçesi (EAT) (XIII. - XV. Yüzyıllar): Türklerin Anadolu'ya yerleşmesiyle gelişen ilk Batı Türkçesi evresidir. Bu dönemde dil, henüz Arapça ve Farsça'nın yoğun etkisine girmemiş, daha sade bir yapıya sahiptir. Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli gibi isimler bu dönemin önemli temsilcileridir. "Dede Korkut Hikayeleri" ve Şeyhi'nin "Harname"si bu dönemin önemli eserlerindendir.
  • Osmanlı Türkçesi (XV. - XX. Yüzyıllar): Eski Anadolu Türkçesinden sonra gelişen, Arapça ve Farsça'nın dil bilgisi kuralları ve söz varlığı bakımından yoğun etkisinde kalmış, ağır bir dildir.
  • Türkiye Türkçesi (XX. Yüzyıl - Günümüz): Millî Edebiyat Dönemi'nde başlayan "Yeni Lisan Hareketi" ile dilin sadeleşme süreci hızlanmıştır.
    • Yeni Lisan Hareketi: Ömer Seyfettin'in "Genç Kalemler" dergisindeki makalesiyle başlamıştır. Bu hareketin temel ilkeleri şunlardır:
      • Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren dil bilgisi kuralları ve bu kurallarla yapılan bütün tamlamalar kaldırılmalıdır.
      • Yazı dili ile konuşma dili arasındaki büyük farklılıklar ortadan kaldırılmalı, İstanbul konuşması yazı dili olmalıdır.
      • Taklit değil, yeni ve millî bir edebiyat meydana getirilmelidir.
      • Yabancı kelimeler yerine Türkçenin kendi iç kaynaklarından kelimeler bulunmalı, Anadolu Türkçesi esas alınmalıdır. (Yabancı kelimelere karşılık Anadolu sahasındaki kelimeler yetersiz kalırsa Azeri sahasından veya diğer Türk cumhuriyetlerinden kelime alınması Yeni Lisan'ın kurallarından değildir.)
    • Harf İnkılabı (1928): Arap alfabesinin yerine Yeni Türk alfabesi kabul edilmiştir. Bu, dilin sadeleşmesi ve okuryazarlığın artması açısından önemli bir adımdır.
    • Türk Dil Kurumu (1932): Türkçenin bilimsel bir şekilde ele alınarak sadeleştirilmesi ve zenginleştirilmesi amacıyla kurulmuştur.

Çağdaş Türk Lehçeleri

Günümüzde Türkçe, coğrafi yayılımına göre çeşitli çağdaş kollara ayrılır:

• Batı Türkçesi Kolları: Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Gagavuz Türkçesi.
• Kuzey-Doğu Türkçesi Kolları: Özbek Türkçesi (Çağatay Türkçesinin devamıdır), Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Uygur Türkçesi, Tatar Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Çuvaş Türkçesi, Altay Türkçesi, Tuva Türkçesi, Hakas Türkçesi, Yakut (Saha) Türkçesi gibi birçok lehçe.

⚠️ Dikkat Edilmesi Gereken Kritik Noktalar ve İpuçları:

• Dönem Sınırları: Türkçenin tarihi dönemlerinin başlangıç ve bitiş yüzyıllarını iyi öğrenin. Özellikle Eski Türkçe (VII-XIII), Orta Türkçe (XIII-XV) ve Eski Anadolu Türkçesi (XIII-XV) dönemlerinin zaman aralıkları karıştırılabilir.
• Eser-Dönem Eşleştirmesi: Hangi eserin hangi döneme ait olduğunu bilmek çok önemlidir. Özellikle Göktürk Kitabeleri (Göktürk), Irk Bitig (Uygur), Kutadgu Bilig (Karahanlı), Dede Korkut Hikayeleri ve Harname (Eski Anadolu), Hüsnü Aşk (Osmanlı) gibi kilit eserlerin dönemlerini ezberleyin.
• Eski Türkçe'nin Alt Kolları: Eski Türkçe'nin sadece Göktürkçe ve Uygurcadan ibaret olmadığını, Karahanlı Türkçesinin de bu dönemin önemli bir parçası olduğunu unutmayın.
• Anadolu'ya Göç ve Dilin Ayrışması: Türklerin Anadolu'ya büyük göçlerinin XI. yüzyılda başladığını, VII. yüzyılın başlarında değil, bu göçlerin dilin Batı ve Kuzey-Doğu kollarına ayrılmasında etkili olduğunu aklınızda tutun.
• Yeni Lisan Hareketi'nin İlkeleri: Ömer Seyfettin ve Yeni Lisan Hareketi'nin temel ilkelerini (sadeleşme, İstanbul Türkçesi, millî edebiyat, yabancı tamlamaların kaldırılması) çok iyi bilin. Özellikle yabancı kelime alımı konusundaki tutumlarına dikkat edin.
• Karanlık Dönem: İlk Türkçe döneminden yazılı bir belge ulaşmadığı bilgisini unutmayın.
• Dede Korkut Hikayeleri: Genellikle Eski Anadolu Türkçesi içinde değerlendirilse de, dilinde eski Oğuzca ve Kıpçakça unsurlar barındırması nedeniyle bazı bağlamlarda farklı bir yere konulabileceği ihtimalini göz önünde bulundurun. Ancak genel kabul Eski Anadolu Türkçesi'dir.

Bu ders notu, Türkçenin tarihi gelişimi konusundaki temel bilgileri ve sıkça sorulan detayları içermektedir. Başarılar dilerim!