Merhaba 10. sınıf öğrencisi!

Bu ders notu, "Türkiye'de Dış Kuvvetler Test 2" sorularını analiz ederek senin için hazırlandı. Amacımız, bu testte karşına çıkan ve benzer sınavlarda sıkça sorulan coğrafya konularını bir bütün olarak tekrar etmeni sağlamak. Notlar, dış kuvvetlerin Türkiye coğrafyası üzerindeki etkilerini, oluşturdukları yer şekillerini ve bu şekillerin bölgelere göre dağılımını kapsıyor. Sınav öncesi son tekrarın için harika bir kaynak olacak!

1. Türkiye'de Dış Kuvvetlerin Genel Etkinliği

• Türkiye, genç oluşumlu bir ülke olması ve farklı iklim tiplerine sahip olması nedeniyle dış kuvvetlerin etkisiyle çeşitli yer şekillerine ev sahipliği yapar.
• Akarsular: Türkiye'de akarsular, nemli ve yarı nemli iklim koşulları sayesinde diğer dış kuvvetlerden (rüzgar, buzullar) çok daha etkilidir. Hem aşındırma hem de biriktirme faaliyetleriyle önemli yer şekilleri oluştururlar.
• Jeolojik Zamanlar ve Yükselme: Türkiye arazisi, özellikle Kuaterner başında toptan yükselmelere uğramıştır. Bu durum, akarsuların aşındırma faaliyetlerini hızlandırmış ve peneplen (yontuk düz) sahalarının yüksek düzlükler olarak kalmasına neden olmuştur.

2. Akarsu Oluşumlu Yer Şekilleri

• Aşındırma Şekilleri:
  • Vadiler: Akarsuların yatağını derine ve yana doğru aşındırmasıyla oluşur.
    • Boğaz (Yarma) Vadiler: Akarsuların dağ sıralarını enine yarmasıyla oluşur. Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde, dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde yaygındır. (Örnek: Çoruh Vadisi, Göksu Vadisi)
    • Kanyon Vadiler: Farklı dirençteki kayaçların bulunduğu alanlarda akarsuyun basamaklı bir şekilde aşındırmasıyla oluşan derin vadilerdir. (Örnek: Ulubey Kanyonu, Göksu Kanyonu)
  • Peneplen (Yontuk Düz): Akarsu aşındırmasının son safhasında oluşan, hafif dalgalı, deniz seviyesine yakın düzlüklerdir. Türkiye'de Kuaterner'deki toptan yükselme nedeniyle bu düzlükler yüksekte kalmıştır.
• Biriktirme Şekilleri:
  • Delta Ovaları: Akarsuların taşıdığı alüvyonları denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşan verimli ovalardır. Türkiye'nin önemli tarım alanlarıdır.
    • Örnekler: Bafra Ovası (Kızılırmak), Çarşamba Ovası (Yeşilırmak), Çukurova (Seyhan ve Ceyhan), Silifke Ovası (Göksu).

3. Kıyı Tipleri ve Dalga-Akıntı Şekilleri

• Türkiye Kıyılarında Görülen Kıyı Tipleri:
  • Enine Kıyı Tipi: Dağların kıyıya dik uzandığı Ege Bölgesi'nde görülür. Girinti ve çıkıntı fazladır, koy ve körfez sayısı çoktur. (Örnek: İzmir, Kuşadası kıyıları)
  • Boyuna Kıyı Tipi: Dağların kıyıya paralel uzandığı Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde görülür. Girinti ve çıkıntı azdır, koy ve körfez sayısı azdır.
  • Ria Tipi Kıyı: Akarsu vadilerinin deniz seviyesinin yükselmesiyle sular altında kalması sonucu oluşur. Ege kıyılarında ve İstanbul-Çanakkale Boğazları'nda görülür.
  • Dalmaçya Tipi Kıyı: Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde, vadilerin sular altında kalması ve dağların adalar şeklinde su yüzeyinde kalmasıyla oluşur. Türkiye'de Kaş-Finike (Akdeniz) arasında görülür.
• Dalga ve Akıntı Biriktirme Şekilleri:
  • Lagün (Deniz Kulağı): Kıyı oklarının bir koyun önünü kapatmasıyla oluşan sığ göllerdir. (Örnek: Terkos Gölü, Büyükçekmece Gölü)
  • Tombolo (Saplı Ada): Bir adanın kıyı oku ile karaya bağlanması sonucu oluşan yarımadalardır. (Örnek: Sinop Yarımadası - Boztepe Burnu, Kapıdağ Yarımadası)
  • Kumsal (Plaj): Dalgaların ve akıntıların taşıdığı kum ve çakılları kıyıda biriktirmesiyle oluşan alanlardır.

⚠️ Dikkat: Skyer tipi kıyı, buzulların etkili olduğu yüksek enlemlerde (Norveç, İsveç) görülen bir kıyı tipidir. Türkiye'de buzul aşındırmasıyla oluşan fiyortlar ve skyerler bulunmaz.

4. Karstik Şekiller (Kalkerli Arazilerde Oluşan Şekiller)

• Karstlaşma: Kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu gibi eriyebilen kayaçların su ile teması sonucu kimyasal yolla aşınması ve birikmesiyle oluşan yer şekilleri topluluğuna karst topografyası denir. Türkiye'de Akdeniz Bölgesi'nde (özellikle Toroslar) yaygındır.
• Yeryüzü Karstik Aşındırma Şekilleri:
  • Lapya: Karstik arazide erime sonucu oluşan en küçük oluklardır.
  • Dolin: Lapyalardan daha büyük, yuvarlak veya elips şekilli çukurluklardır.
  • Uvala: Birden fazla dolinin birleşmesiyle oluşan daha büyük çukurluklardır.
  • Polye (Karstik Ova): Karstik arazideki en büyük erime çukurluklarıdır. Tabanları genellikle alüvyonlarla kaplıdır ve tarım için elverişlidir.
    • Örnekler: Elmalı Ovası (Antalya), Acıpayam Ovası (Denizli), Tefenni Ovası (Burdur).
  • Obruk: Mağara tavanlarının çökmesi sonucu oluşan derin ve dik kenarlı çukurluklardır. (Örnek: Kızören Obruğu - Konya)
• Yeraltı Karstik Şekilleri:
  • Mağaralar: Yeraltı sularının kayaçları eritmesiyle oluşan boşluklardır.
  • Sarkıt: Mağara tavanından aşağı doğru sarkan, kireçli su damlalarının birikmesiyle oluşan şekillerdir.
  • Dikit: Mağara tabanından yukarı doğru yükselen, kireçli su damlalarının birikmesiyle oluşan şekillerdir.
  • Sütun: Sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle oluşan şekillerdir.
• Karstik Biriktirme Şekilleri:
  • Traverten: Karstik suların içindeki kirecin basamaklar halinde çökelmesiyle oluşan şekillerdir. (Örnek: Pamukkale Travertenleri)

💡 İpucu: Karstik ovalar (polye) ile delta ovalarını karıştırma. Delta ovaları akarsu biriktirmesiyle, karstik ovalar ise erime ve alüvyon dolgusuyla oluşur.

5. Rüzgar Oluşumlu Yer Şekilleri

• Rüzgarların Etkili Olduğu Alanlar: Türkiye'de rüzgar aşındırma ve biriktirme şekilleri, bitki örtüsünün cılız olduğu, yağış miktarının az olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde (İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu) yaygındır.
• Özellikleri:
  • Yağış miktarı çok azdır.
  • Bitki örtüsü cılızdır.
  • Kimyasal ayrışma yerine fiziksel (mekanik) ayrışma yaygındır. (Su olmadığı için kimyasal tepkimeler zayıftır.)
• Rüzgar Aşındırma Şekilleri: Mantar kaya, şahit kaya, yardang, tafoni.
• Rüzgar Biriktirme Şekilleri: Kumul (Barkan), lös.

6. Harita Bilgisi ve Yer Şekillerinin Dağılımı

• Coğrafya sorularında harita okuma ve yer şekillerinin Türkiye'deki dağılımını bilmek çok önemlidir.
• Akdeniz ve Karadeniz: Boğaz vadiler, boyuna kıyı tipi, Akdeniz'de Dalmaçya tipi kıyı ve yaygın karstik şekiller.
• Ege: Enine kıyı tipi, Ria tipi kıyı, delta ovaları (Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes).
• İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu: Rüzgarın etkili olduğu alanlar, obruklar (Konya Ovası).

Bu ders notları, "Türkiye'de Dış Kuvvetler" konusundaki temel bilgileri pekiştirmen ve sınavlara daha hazırlıklı girmen için tasarlandı. Başarılar dilerim!