KÖY YERLEŞMELERİ

Köy kanununa göre cami, okul, otlak, orman, yayla ve ortak malları bulunan, tarım ve hayvancılıkla geçinen, insanların bağ, bahçe, tarlaları ile birlikte oluşturdukları ve nüfusu 2000’in altında olan en küçük idari birim olan yerleşmelere köy adı verilir.

KÖY ALTI YERLEŞMELER

Köyden daha küçük henüz köy olamamış yerlere köy altı yerleşmeleri denir. Tek ev ile köy arası yerleşmelerdir. Kır yerleşmeleri esas olarak evler ve eklentilerinden oluşur. Evler kimi yerde tek başına, kimi yerde 3- 5 evlik kümeler halinde bulunur. Bunlar köylerden küçüktür. Daha çok, hayvancılık amaçlı veya yazları serinlemek amacıyla kurulmuştur.

Köy altı yerleşmeleri oluşturan başlıca sebepler

• Kalabalık ailelerden kaçarak bağımsız yaşama isteği,
• Aileler arasında çıkan anlaşmazlıklar,
• Tarım arazilerinin yetersiz ve birbirinden uzakta olması,
• Hayvanlarına otlak ve barınak temini,
• Devlete ait arazilerin özellikle orman alanlarının toprak kazanmak amacıyla yerleşme yapılması.

Köy altı yerleşmelerin ortak özellikleri

• Geneli geçici yerleşmelerdir.
• Geneli özel mülkiyettir,
• Tarım ve hayvancılıkla geçinirler,
• Bunlar ileride köy ve şehir yerleşmelerini sağlarlar.
• Genel olarak yapılan ekonomik faaliyet türü veya bulunduğu bölgelere göre isim alırlar.

KÖY ALTI YERLEŞMELERİ

Çiftlik: Başta Trakya olmak üzere, Batı Anadolu, Akdeniz ve İç Anadolu Bölgesinde görülür. Geniş bir toprak mülkiyeti içerisinde oluşmuş küçük bir yerleşme biçimidir. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri yapılabilir.

Mezra: Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da rastlanılan tipik bir köy altı yerleşme şeklidir. Genelde tarım ve hayvancılık önemli faaliyet alanıdır.

Kom: Doğu Anadolu Bölgesine özgü bir yerleşme tipidir. Genelde hayvan beslemeye yönelik bir yerleşme tipi olan kom özellikle varlıklı kişilerin mülkiyetindedir.

Oba: Hayvan yetiştirmeye dayalı bir yerleşme biçimidir. Akdeniz Bölgesi Batı Toroslar ile Doğu Toroslar ile Karadeniz Bölgesinin Doğu ve Orta bölümünde yaygındır. Ayrıca Ege Bölgesi ve Güney Marmara’da da yer yer oba görülür.

Divan: Çok eski yerleşmelerden olan divan Samsun-Bolu-İstanbul üçgeni içindeki alanda görülen mahalle yapısındaki yerleşmelerdir. Bu yerleşmede tarla ürünleri başta tahıl tarımı ön plandadır.

Yayla: Ülkemizde en yaygın ve en önemli köy altı yerleşmeleridir. Yaylacılığın yaygın ve önemli bir yerleşme biçimi olmasında yer şekilleri ve iklimin önemli rolü vardır. Ayrıca ülkemizde platoların çok geniş alan kaplamasının önemli rolü vardır.

Yaylalar hem otlaklar hem de serin havasından dolayı son yıllarda turizm açısından önem taşır. Yaylacılığın en yaygın olduğu yerler: Karadeniz, İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Akdeniz Bölgeleridir.

Bağ Evleri: Genellikle bağlar içinde yapılmış tek evden oluşur.

Dam: Daha çok hayvan yetiştiriciliği yapılan geçici yerleşmelerdir.

Ağıl: Küçükbaş hayvancılarının barınakları olarak kullanılır.

Dalyanlar: Deniz kıyılarında kurulmuş balık üretme ve avlanma yerleridir.

KENT YERLEŞMELERİ

Şehir: Az çok bir plan dahilinde kurulmuş, nüfusu 10.000’nin üzerinde olan ekonomisi tarım ve hayvancılık sektörleri dışında başta ticaret, sanayi, hizmetlere dayalı büyük alanlara yayılan, yönetim ve eğitim olmak üzere çeşitli görevleri bir araya toplayan, hayat tarzı ve çevresine etkileri bakımından farklı olan büyük yerleşme birimidir. Yerleşim birimlerinin en büyüğü şehirlerdir.

Türkiye’de kentleşme hızı, sanayileşme hızından daha yüksektir. Kentleşme oranının en fazla olduğu bölge Marmara Bölgesi’dir. Daha sonra sırayla Ege, İç Anadolu, Akdeniz, Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi gelir. İl ile şehir kavramları farklıdır. İl idari bir birim, şehir ise ilin merkezidir. (Örneğin; Sakarya ilinin merkezi Adapazarı’dır, )

Şehirleri kır yerleşmelerinden ayıran özellikler

• Nüfusları fazladır.( Çok sayıda insanı barındırırlar.)
• Yayıldıkları alanlar geniştir.
• Geçiminde tarım dışı sektörler ağırlıktadır.
• Meskenler yanında çarşı, pazar, fabrika, spor ve sanat merkezleri vb. bulunur.
• Çevrelerindeki alanlara ekonomik, sosyal ve kültürel yönden etki ederler.
• Çok büyük şehirlerde değişik soy, din ve ırktan insanlar birlikte yaşar.

Kır yerleşmelerin ortak özellikleri

• Nüfus sayıları ve yoğunlukları azdır.
• Ekonomileri tarım ve hayvancılığa dayanır.
• Yayıldıkları alanlar dardır.
• Sosyal dayanışma ve işbirliği kuvvetlidir.
• Sınırları ve ortak malları vardır.
• Bazıları geçici yerleşmeler olup, özel mülkiyet olanları vardır.
• Köylerde mesleki faklılık az ve etnik yapı bakımından sade yapıdadır.

Kent ve kır yerleşmelerinin benzer özellikleri

İnsanların beslenme, barınma, korunma vb. temel ihtiyaçlarını karşılamak için oluşmuşlardır. Temelinde insanların yapısı olan meskenler bir araya
gelerek oluşmuşlardır. Başlangıçta ufak olan yerleşmelerin büyümeleri ile oluşmuşlardır.

Fonksiyonlarına Göre Kentler

Sanayi Kentleri: Sanayi kuruluşlarının yoğun olduğu kentlerdir. İstanbul, Kocaeli, Kırıkkale, Seydişehir, İskenderun gibi.

Tarım Kentleri: Tarımsal üretimin yüksek olduğu alanlarda kurulan yerleşim birimleridir. Akhisar, Salihli, Niğde, Nevşehir, Rize, Yalova, Mut, Kilis gibi.

Ticaret Kentleri: Ulaşım kolaylığına sahip bu yerlerde iç ve dış ticaret canlıdır. İstanbul, İzmir, Mersin, Adana, Trabzon, İskenderun, Kocaeli gibi.

İdari Kentler: İdari merkezlerdir. Ankara gibi.

Üniversite Kentleri: Gelişmelerinde üniversitelerin önemli katkısı bulunur. İstanbul, Ankara, İzmir, Konya, Erzurum gibi.

Askeri Kentler: Önemli askeri tesislerin ve birliklerin bulunduğu kentlerdir. Konya, Kayseri, Malatya gibi.

Turizm Kentleri: Çeşitli dinlere ait kutsal merkezler, kaplıca ve deniz turizminin geliştiği kentlerdir. İzmir, Muğla, Antalya, Konya, Antakya gibi.

Liman Kentleri: Deniz taşımacılığının ve ithalat ile ihracatın büyük bir bölümünün gerçekleştiği yerleşim birimleridir. İzmir, İstanbul, Mersin, Trabzon, Kocaeli ve İskenderun gibi.

KONUT (MESKEN) TİPLERİ

Konut; insanların hayatlarını devam ettirebilmeleri için kendilerini iklim elemanlarının zararlı etkilerinden ve çeşitli tehlikelerden koruyabilmek için meskenler yapmışlardır. Meskenlerin biçimi genel de doğal şartlara bağlıdır bunun yanında ekonomik faaliyetler ve kültürel etkiler de konutların şekillenmesinde etkilidir. Buna göre konutlar;

• Ahşap evler
• Taş evler
• Kerpiç evler
• Tuğla evler
• Beton evler
• Hımış evler
• Kulübeler
• Doğal sığınaklar
• İglolar

Not: Kır yerleşmelerinde kullanılan yapı malzemelerini iklim, gelenek görenek, doğal bitki örtüsü, ekonomik faaliyetleri ile çevrede kolay bulunan yapı malzemeleri etkiler.

Yerleşme Dokuları