Kaynak Çeşitleri
a) Taban Suyu Kaynağı
Yağışlarla yeryüzüne inen suların çok az bir kısmı (yaklaşık %2’si) sızarak yer altı sularına katılır.
Bu suların yer altındaki geçirimsiz tabaka üzerinde, kayaların, kum, çakıl, kil ve mil gibi malzemelerin arasında birikir. İşte bu geçirimsiz tabaka üzerinde biriken sulara taban suyu adı verilir. Taban kısmının üst kısmına veya yüzeyine, taban suyu seviyesi veya su tablası denir.
Bu tablasının derinliği bölgenin yağış miktarına, arazinin eğimine kayaların yapısına, sıcaklık ve buharlaşmaya bağlı olarak değişir. Örneğin killi kayalarda su tablası yüzeye yakın; kumlu, karstik, arazilerde derinde yer alır.
b) Yamaç ve Vadi Kaynakları
Geçirimsiz tabaka üzerinde biriken yer altı suyu, akarsuların aşındırması sonucunda dağların yamaçlarından veya vadi kenarlarından açığa çıkarsa vadi ve yamaç kaynakları oluşur. Çoğu kez eğimli bölgelerde üst tabakalardan sızan sular alttaki geçirimsiz tabaka boyunca eğim yönünde akarak yamaçtan dışarı çıkar.
Yamaç kaynakları yeryüzünde en yaygın kaynak türüdür. Kaynağın geldiği derinlik, yüzeye yakın ve geçirimli kayalar üzerinde oluşmuş ise yüzey suların özelliğini yansıtır. Suyun sıcaklığı mevsimlere göre çok değişiyorsa iklim koşullarından etkilenmesi fazladır.
c) Fay Kaynağı
Yerin derinliklerinde, geçirimsiz kayalar arasında hapis olmuş tutuklu hâldeki yer altı suyu, yer kabuğunun kırıldığı yerler (fay hatları) boyunca yer üstüne çıkarsa fay kaynağı oluşur.
Fay kaynaklarının suları genel olarak şifalıdır. Çünkü bol miktarda eriyik madde ve mineral içermektedir. Suların sıcaklığı ise geldiği derinliğe bağlıdır. Suları soğuk olan mineralce zengin kaynaklara maden suyu veya şifalı sular denir. Ayrıca suları ılık olanlara ılıca, sıcak olanlara kaplıca denir.
Fay kaynakları az çok yüzey sularından beslenebilir. Ancak genellikle su miktarı ve su sıcaklığı mevsimlere göre değişiklik göstermez.
Fay kaynaklarından suları çok sıcak olanların alternatif enerji kaynağı olarak jeotermal enerji üretiminde kullanılır. Ayrıca kaplıca ve ılıcalar turizm sektörü ve şifa turizmi açısından önem taşır.
d) Gayzer Kaynağı
Aktif volkanların bulunduğu bölgelerdeki fay hatları boyunca veya magma tarafından ısıtılan yer altı suları belli aralıklarda kaynar. Su ve buharla fışkırarak yeryüzüne çıkması şeklinde görülen su kaynakları gayzer olarak adlandırılır.
Gayzerlerde suyun fışkırma durumu yer altında biriken su haznesinin büyüklüğü ve üzerindeki ani basınç hızla düştüğünde aniden kaynayan su buhar hâlini alarak hızlı bir şekilde yukarı çıkarak beraberinde sıcak su çıkışını da sağlar. Gayzerlerin bazıları onlarca metre yükseğe püskürme yapabilir. ABD’de Yellowstone Millî Parkı, Meksika, Yeni Zelanda, İzlanda, Japonya gibi ülkelerde sık görülür.
e) Karstik Kaynaklar
Kolay çözünen karstik kayaçların (jips, kaya tuzu ve kalker) bulunduğu arazilerde görülen su kaynaklarıdır. Özellikle kalkerli arazilerde çok yaygın olan karstik kaynakların en önemli özelliği sularının kireçli olmasıdır. Karstik arazilerde kayalar çok çatlaklı bir yapıya sahiptir. O nedenle yüzey suları azdır. Çatlaklardan sızan sular büyük boşluklarda birikir. Daha sonra yine arazinin eğimli yüzeyindeki bir çatlaktan yer üstüne çıkış yapar. Suları çok fazla ve fışkırarak çıkanlarına voklüz denir. Özellikle Akdeniz çevresinde yaygınlık gösterir.
Karstik kaynakların su miktarı mevsimlere göre çok değişebilir. Hatta bir kısmı yaz mevsimi kuruyabilir.
f) Artezyen Kaynağı
Senklinal benzeri yayvan çukurluk alanlarda iki geçirimsiz kaya arasındaki yer altı suyunun üstündeki sert ve geçirimsiz tabaka delinerek yer üstüne çıkarılmasıyla artezyen kaynağı oluşur.
Genellikle artezyen kuyusunun açıldığı araziler çevresine göre alçakta olduğundan basınç altında kalan su delinen kısımdan fışkırarak yer üstüne çıkabilir. Ancak yamaçlara doğru ortadan kalkar.
Su verimi yüksek olan artezyen kaynakları özellikle yağışı az olan kurak ve yarı kurak bölgelerde tercih edilir ve tarımda çok önem taşır.
