YAPIYA DAYALI ANLATIM (Yapısal) BOZUKLUKLARI (Bağlaşıklık)

Bağlaşıklık ilkesine yani dil bilgisi kurallarına uymamaktan kaynaklanan anlatım bozuklukları değişik şekillerde karşımıza çıkar. Şimdi de bunları görelim:

• Kardeşime kızmıyorum, aksine takdir ediyorum.

cümlesinde nesne eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede “kızmıyorum” ve “takdir ediyorum” yüklemleri vardır. “Kardeşime” dolaylı tümleci de ortak kullanılmıştır. Bu yüzden cümlede “Kardeşime kızmıyorum, kardeşime takdir ediyorum” anlamı vardır. “… kardeşime takdir ediyorum” denmez, “kardeşimi takdir ediyorum” denir.

• Sabahleyin Ali’yi telefonla aradık ama ulaşamadık.

cümlesinde dolaylı tümleç eksikliği anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Cümlede “Ali’yi aradık, Ali’yi ulaşamadık” anlamı vardır. Oysa “Ali’yi ulaşamadık” denmez, “Ali’ye ulaşamadık” denir. O halde anlatım bozukluğunu gidermek için ikinci cümleye “Ali’ye” dolaylı tümlecini getirmek gerekir.

• Buraya askerî ve fen liselerinde okuyanlar gelir.

cümlesinde tamlama yanlışlığı vardır. Çünkü ”askerî” sözcüğü sıfat, “fen” sözcüğü isimdir. Bu iki sözcük, “liselerinde” tamlananına bağlanmıştır. Oysaki “askerî liselerinde” denmez, “askerî liselerde” denir.

• Öğretmenini çok seviyor, adını dilinden düşürmüyor.

cümlesinde tamlayan eksikliği anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Cümlede “Öğretmenini adını düşürmüyor” anlamı vardır. Burada “adını” tamlananı, tamlayana ihtiyaç duymaktadır. Bu yüzden “adını” sözcüğünden önce “öğretmeninin” veya “onun” tamlayanını getirmek gerekir.

• Övgü, sanatçıdan çok, onun yapıtına yönelik olması gerekir.

cümlesinde “olması” sözcüğünde iyelik eki vardır. Ancak bunun hangi sözcüğe ait olduğu tam olarak belli değildir. “Neyin olması?” sorusunu sorduğumuzda “övgünün” yanıtını alırız. Ancak “övgü” sözcüğünün “-nün” tamlayan ekini almadığını görüyoruz. Demek ki tamlayan ekinin eksikliği anlatım bozukluğu yapmıştır.

• Kırmızı eti hiçbir zaman, beyaz eti ise bazen yerdi.

cümlesinde yüklem eksikliği söz konusudur. Cümlede “hiçbir zaman yerdi” anlamı vardır. Bu, bozuk bir anlatımdır. Çünkü “hiçbir zaman” sözü olumsuz yüklem istemektedir. O hâlde “hiçbir zaman” sözünden sonra “yemezdi” olumsuz yüklemini getirmek gerekir.

• Kereviz oldukça besleyici, tadı ise pek güzel değildi.

cümlesinde ek eylem eksikliğinden kaynaklanan bir bozukluk vardır. Çünkü cümleden “besleyici değildi” anlamı çıkmaktadır. Ne var ki cümlede bunun tam tersi yani “kerevizin besleyici olduğu” anlatılmak istenmektedir. Demek ki “besleyici” sözcüğüne “besleyiciydi” biçiminde ek eylem getirilmelidir.

• Parmaklarım kapıya sıkıştılar.

cümlesinde tekillik – çoğulluk yönünden özne ile yüklem uyumsuzdur. Çünkü “parmaklarım” öznesi çoğul bir öznedir ve organ ismidir. İnsan dışındaki varlıkların çoğulları özne olduğunda yüklemin tekil olması gerekir. Buna göre yüklemin “sıkıştılar” değil, “sıkıştı” biçiminde çekimlenmesi gerekirdi.

• Akşam bize eşin ve sen de gel.

cümlesinde kişi yönünden özne – yüklem uyumsuzluğu vardır. “Eşin ve sen” öznesiyle “gel” yüklemi uyuşmamaktadır. “Eşin ve sen” öznesi, “gelin” veya “geliniz” yüklemini alır. Demek ki yüklemin ikinci çoğul kişiye göre çekimlenmesi gerekir.

• Başarılı olacağımıza hiçbiri inanmıyordu, bu yüzden bizimle alay ediyordu.

cümlesinde “hiçbiri alay ediyordu” anlamı vardır. “Hiçbiri” öznesi olumsuz, “alay ediyordu” yüklemi ise olumludur. Özneyle yüklem arasında olumluluk – olumsuzluk yönünden anlatım bozukluğu vardır. İkinci cümleye olumlu bir özne getirmek gerekir. Bu, “hepsi” öznesi olabilir.

İyi bir metinde bağlaşıklık (dil bilgisi kuralları) ve bağdaşıklık (anlamsal bağlantılar) ilkelerine uyulması “bağdaştırma”, “bağlam” ve “hâlin gereği” kavramlarının iyi bilinmesine bağlıdır.

Çözümlü Örnek Sorular:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım bozukluğu vardır?

A) Bu yolda çalışan şoförler eylem yaptılar.
B) Köyünü sürekli hatırlıyor ve köyüne gitmek istiyor.
C) Bu toplantıda ekonomik ve sağlık sorunları dile getirildi.
D) Ben uçaktan korkarım o ise trenden korkar.
E) Televizyonu kapattım çünkü sevdiğim bir program yoktu.

Çözüm: A, B, D ve E seçeneklerinde anlatım bozukluğu yoktur. C seçeneğinde tamlama yanlışlığı yapılmıştır.  Yanıt C

“Öğrencilerini çok sever ve sürekli yardımcı olurdu.” bu cümledekine benzer anlatım bozukluğu aşağıdakilerin hangisinde vardır?

A) Hayat kısa, kuşlar uçuyorlar.
B) Değil domates doğramak, yemek bile yapamaz.
C) Onu oradan kurtarmak için elinden geleni ardına koyma.
D) Eski Bursa milletvekili seçimlerde tekrar aday olmuştu.
E) Borsada iyi para kazanmış, fakat kısa sürede harcamıştı.

Çözüm: Verilen cümlede özne eksikliği vardır. A seçeneğinde özne-yüklem uyumsuzluğu, B seçeneğinde mantık hatası, C seçeneğinde deyim yanlışlığı, D seçeneğinde sözcüğün yanlış yerde kullanımı vardır. E seçeneğinde ise nesne eksikliği vardır. Öğe eksikliği yaşandığı için cevap E’dir. Yanıt E