YAPIM EKLERİ
– Yapım ekleri, yeni anlamlı sözcükler türetmeye yarayan eklerdir.
– Yapım ekleri, sözcüğün anlamını mutlaka değiştirir.
– Yapım ekleri, sözcüğün yapısını değiştirir:
– Yapım ekleri, türü değiştirebilir.
Sözcüğün Anlamını ve Yapısını Değiştirmeyen Yapım Ekleri
– Yapıyı ve anlamı değiştirmeyen yapım ekleridir.
– Sözcüğün türünü değiştirmezler.
– Fiilden Fiil Y.E. ve İsimden İsim Y.E. olmak üzere ikiye ayrılır:
a. Fiilden Fiil Yapım Ekleri
– dir: yık—tır—mak, yaz—dır—mak, öl—dür—mek, bil—dir—mek, dol-dur—mak…
-ele: ov-ala-mak, kov-ala—mak, eş—ele-mek, şaş-ala—mak…
-er: çık-ar—mak, kop—ar—mak, git-er—mek (gidermek)
-il: yık-ıl-mak, seç-il—mek, çöz—ül-mek, at—ıl-mak, sık—ıI-mak…
-in: döv—ün-mek, tut-un-, kaç-ın-mak, gez-in-mek, soy-un—mak…
-ir: şiş-ir—mek, bit-ir—mek, iç-ir—mek, doy-ur—mak, düş—ür—mek…
-iş: tart-ış—mak, bak—ış-mak, gör-üş-mek, boz-uş-mak…
-it: sap-ıt—mak, az—ıt—mak, kork-ut-, belir-t-mek, ak—ıt—mak…
b. İsimden İsim Yapım Ekleri
-aç: bak(ı)r—aç, top-aç, yan-ak, kır-aç…
-ak: sol-ak, ben—ek, baş-ak, top—ak…
-al: ulus-al, öz-el, yer-el, ilk-el…
-ce: Türk—çe, Fars-ça, kızıl—ca, İngiliz-ce…
-ci: çiçek—çi, göz-cü, ön-cü, kapı-cı, oyun-cu, tarih—çi, sanat-çı…
-cik: badem-cik, gelin—cik, kızıl-cık, tomur—cuk…
-cil: kır-çıl, ben-cil, ölüm—Gül, insan—cıl, ak—çıl, et—çil, ot-çul…
-deş: meslek-taş, öz—deş, iş—teş, arka-daş, yan-daş, ad—daş (adaş)…
-er: altı—ş—ar, beş-er, kaç-ar, elli-ş-er, dokuz-ar…
-(i)mser: iyi-mser, kara—msar, kötü-mser…
-(i)msi: mavi—msi, yeşil—msi, acı-msı, kızıl—msı…
-(i)mtırak: sarı—mtırak, mavi-mtırak…
-in: ilk—in, yaz—ın, kış—ın…
-(ı)ncı: altı-ncı, beş-inci, dokuz-uncu, kaç—ıncı, üç—üncü…
-ki: dün-kü, sonra—ki, önce—ki, yarın-ki, sabah-ki, karşı-ki…
-lek: çat-lak, yuvar—lak, otlak, kış—lak > kışla, yaz-lak >yayla…
-leme: orta-lama, balık—lama, düz—leme…
-leyin: gece-leyin, sabah—leyin, akşam—leyin…
-li: yaş-lı, köy—lü, kök-lü, lise-li, etki-Ii, kir-li, pas-lı, akıl—lı…
-lik: baş-lık, yıllık, tuz—luk, söz—lük, korku—luk, insan-lık, gün-lük…
-men: kara—man, uz—man, koca-man, Türk—men, gök—men…
-sel: kum—sal, bilim-sel, gelenek-sel, kut—sal, duygu-sal…
-si: kadın—sı, erkek—si, çocuk-su…
-siz: tuz-suz, tat—sız, kanun-suz, umut—suz, ev—siz, son-suz, kök—süz…
-ti: fısıl—tı, horul-tu, cıvıl—tı…
Sözcüğün Anlamını ve Yapısını Değiştiren Yapım Ekleri
– Yapıyı ve anlamı değiştiren yapım ekleridir.
– Sözcüğün türünü de değiştirirler.
– Fiilden İsim Y.E. ve İsimden Fiil Y.E. olmak üzere ikiye ayrılır:
c. Fiilden İsim Yapım Ekleri
-a/-e: sap-a, yar-a, kıs-a, sür-e, diz-e, oy-a…
-baç: saklan-baç, dolan-baç…
-ce: düşün-ce, dinlen-ce, eğlen-ce, söylen-ce…
-eç: tut-aç, kaldır-aç, gül-eç, say-aç, ayır-aç (ayraç)…
-ç: utan-ç, iğren-ç, kıskan-ç, sevin-ç, kazan-ç. ..
-egen: dur-ağan, ol-ağan, gez-egen…
-ek: kaç-ak, at-ak, dur-ak, yat-ak…
-elek: yat-alak, as-alak, çök-elek. ..
-em: kur-am, tut-am, dön-em…
-emek: bas-amak, tut-amak, kaç-emek…
-enek: gel-enek, gör-enek, seç-enek, değ(e)-nek, tut-anak. ..
-ge: böl-ge, sömür—ge, Süpür-ge, dal-ga, çizel-ge, bil-ge, göster-ge…
-geç/—kaç: utan-gaç, kıs-kaç, süz-geç, solun-gaç…
-gen/-ken: sürün-gen, yapış-kan, bitiş-ken, saldır-gan, unut-kan, giriş-ken…
-gi/-ki: bit-ki, as-kı, sil-gi, ver-gi, coş-ku, uy(u)-ku, görgü, bıç-kı…
-giç: bil-giç, başlan-gıç, sor-guc, yar-gıç, dal-gıç…
-gin/-kin: bil-gin, üz-gün, yor-gun, dal-gın, az-gın, dur-gun, coş-kun…
-i: yap-ı, öI-ü, ölç-ü, diz-i, dol-u, başar-ı, dürt-ü, an-ı, ört-ü, çevir-i…
-ici: yık-ıcı, dilen-ici (dilenci), kes-ici, bak-ıcı, gör-ücü, tüket-ici, oku-y-ucu…
-ik: yat-ık, bat-ık, don-uk, kes-ik…
-im: bak-ım, yap-ım, doğ-um, öI-üm, ek-im, eyle-m, bil-im, üret-im…
-in: tüt-ün, ek-in, gel-in, yığ-ın-, bas-ın, sor-un, yay-ın, yaz-ın, es-in…
-inç: bil-inç, kork-unç, bas-ınç, gül-ünç…
-(i)nti: gez-inti, söyle-nti, yık-ıntı, çık-ıntı, üz-üntü, gör-üntü, al-ıntı…
-it: geç-it, yak-ıt, yap-ıt, taşı-t, kon-ut, um-ut,kan-ıt…
-k: daya-k, ısla-k, ada-k, dile-k, öksür—ük, aç-ık, çek-ik…
-mece: say-maca, bil-mece, çek-mece, kes-mece, bul-maca…
-meç: de-meç, yırt-maç, bula-maç…
-men: öğret-men, yönet-men, seç-men, şiş-man, yaz-man, say-man, göç-men…
-sel: uy-sal, gör-sel, eğit-sel, işit-sel…
d. İsimden Fiil Yapım Ekleri
-a: dil-e-, boş-a-, kan-a-, tür-e-, yaş-a-…
-al: dar-ai-, düz-el—, çok(ğ)-al-, kör-el-, yön-el, az-al-…
-ar: sarı-ar > sarar-, kara-r, yaş-ar-, baş-ar-, yeşer— (yeşil+er-)…
-de: fokur-da-, horul-da-, fısıl-da—, gümbür-de-…
-ik: göz-ük-, geç-ik- (gecik-), göz-ük-, aç-ık-(acık-), bir-ik-…
-imse: az-ımsa-, ben-imse-, öz-ümse-, küçük-imse- (küçümse-)…
-l: ince-l-, doğru-l-, kısa-l-, eksi(k)-l-, yüce-l-, diri-l-
-le: giz-le-, av-la—, su-la—, baş-la-, zor-la-, bağ-la-, sol-la—…
-len: yağ-lam, us-lan-, öfke-len-…
-leş: bir-leş-, söz-leş-, veda-laş…
-se: su-sa-, garip-se-, hafif-se-, önem-se-…
Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, ötekilerden farklı bir yapım eki almıştır?
A) Anlattıkları bıktırıcı, tatsız tuzsuz sözler yığınıydı.
B) İzlenimlerinizi yazarken yaratıcı olmaya çalışmalısınız.
C) Öyküleyici anlatımda da bu ögelere yer vermelisiniz.
D) Burada, olay birinci kişinin ağzından anlatılmaktadır.
E) Bu gibi durumlarda, inandırıcı kanıtlar bulmak zordur.
A, B, C, E seçeneklerindeki sözcükler fiilden isim yapan yapım eki olan “-ıcı” ekini almıştır. D seçeneğindeki “birinci” sözcüğü isimden isim yapım eki olan “-ıncı” ekini almıştır.
EŞ SESLİ VE KARIŞTIRILAN EKLER
KÜÇÜLTME EKLERİ
– “-cık, —cik, -cuk, -cük, —cak, -çek, —cağız, -ceğiz” ekleridir.
– İsim ve sıfatlara küçültme anlamı katar: Mehmetçik, annecik, kimsecik, yavrucak, tosuncuk, körpecik, incecik…
– Sevgi ve acıma anlamı katar: Adamcağız, kadıncağız, kızcağız…
– Küçültme ekleri bazen küçültme anlamından sıyrılarak geldiği sözcüğü somut ad yapar: gelincik (çiçek adı), maymuncuk (anahtar). ..
