YAPI BAKIMINDAN FİİLLER
Fiiller, yapılarına göre “basit”, “türemiş” ve “birleşik” olmak üzere üçe ayrılır:
a. Basit Fiiller
– Hiçbir yapım eki almamış ve başka bir sözcükle birleşmemiş fiillerdir: Alacaktım, konuşuyorum, biliyorsun, gitsin, okuyacaktım…
b. Türemiş Fiiller
Yapım eki almış fiillerdir: Yalanladı, seviniyor, üzülecek, başladı, kanadı, önemsedi…
c. Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fillerdir. Bilebildi, bakakaldı, seyretti, okuyabildi, öngördü…
Birleşik fiiller üç gruba ayrılır:
1. Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller
Yardımcı fiil, ad soylu sözcüğün fiil gibi kullanılmasını sağlayan, kendi anlamını yitirmiş fiildir. Türkçede en çok “etmek, olmak, eylemek, kılmak” sözcükleri yardımcı fiil olarak kullanılmaktadır.
”Buyurmak, görmek, atmak, yapmak, gelmek, gitmek, kalmak, bulmak, kaçmak” sözcükleride yardımcı fiil olarak kullanılabilir.
Yardımcı fiiller, birleşik fiil oluştururken ses düşmesi ya da türemesi olursa asıl fiile bitişik, olmazsa asıl fiilden ayrı yazılır.
“Etmek” ve “olmak” sözcükleri asıl fiil olarak da kullanılabilir. Asıl fiil olarak kullanılan ‘“etmek” ve “olmak” sözcüklerinin yerine başka fiiller getirilebilir.
– Meyveler, bu yıl erken oldu. (olgunlaştı)
– Yarın erkenden burada olmalısın. (bulunmalısın)
2. Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller
İki fiilin belirli kurallarla bir araya getirilmesiyle oluşturulan fiillerdir. Birkaç şekilde yapılırlar.
Yeterlilik Fiili: “-e/-a” eki getirilen fiillere “-bilmek” fiilinin eklenmesiyle oluşturulur (fiil + e + bilmek.).
Cümleye yeterlilik, gücü yetme, izin, olasılık, rica gibi anlamlar katar.
Yeterlik eyleminin olumsuzu şu şekillerde yapılır:
1. Yeterlilik eyleminin olumsuzu yapılırken “-ebilmek” ifadesindeki “bil-” sözcüğü düşer, onun yerine olumsuzluk eki ”-me, -ma” eki gelir. Kesin bir yetersizlik belirtilir: ”Bu sefil iştiha, bu kirli nazar, / Bulamaz sende, bende bir mânâ”
2. Öznenin istemi dışında, olasılık içeren bir yetersizlik belirtilir. “-e” eki hem olumsuzluk ekinden önce hem de sonra olmak üzere iki kez kullanılır: “Yazarın neden öyle yaptığı anlaşılamayabilir.”
3. Çoğu zaman öznenin istemine bağlı olarak olasılık da içeren bir yetersizlik belirtilir. Olumsuzluk eki “—e, -a” dan önce getirilir: “Bel bağladığım tepelerden / Gün doğmayabilir bir daha”
Tezlik Fiili: “—ı / -i” eki getirilen fiillere ”vermek” fiilinin eklenmesiyle oluşturulur. (fiil + e + vermek). Cümleye çabucak, hemen, anında, istek anlamları katar.
Sürerlik Fiili: “-e / -a” eki getirilen fiillere ”gelmek”, ”kalmak”, “ durmak” fiillerinden birinin eklenmesiyle oluşturulur. (fiil + e + dur/kal/gel )
Fiile süreklilik anlamı, eylemin devam ettiği anlamlarını katar.
Yaklaşma Fiili: “-e / -a” eki getirilen fiillere “yazmak” fiilinin eklenmesiyle oluşturulur (fiil+e+ yazmak”.) Cümleye azkalsın, neredeyse anlamlarını katar.
3. Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Deyimlerin büyük bölümü, anlamca kaynaşmış birleşik fiildir: Gözden düşmek, dile getirmek, kafa yormak, kulak vermek, göz atmak,
– Deyim özelliği göstermeyen bazı eylemler de kaynaşmış birleşik fiil sayılır: Acı duymak, kural koymak, deliliğe vurmak, öğüt vermek…
– Bazı kaynaşmış birleşik fiillerde bütün sözcükler anlamını yitirdiği bitişik yazılır: Vazgeçmek, başvurmak, öngörmek, elvermek, alıkoymak, varsaymak…
