Vitaminler; hücre metabolizmasının devamlılığı için gerekli olan; organik yapılı, düzenleyici ve direnç artırıcı bileşenlerdir. Dengeli bir beslenme için; protein, yağ ve karbonhidratların yanında, yeterli miktarda ve çeşitte vitaminler de vücuda alınmalıdır.

• Bitkiler; kendileri için gerekli olan bütün vitamin çeşitlerini sentezledikleri halde, insanlar ve hayvanlar vitaminlerin çoğunu hazır olarak alır.
• Vitaminler sindirime gerek olmadan, sadece uygun ortamda çözünerek emilir ve kana karışırlar. Çünkü hücre zarından geçebilecek kadar küçük moleküllerdir.
• Vitaminler enzimlerin yapısına koenzim olarak bulunur ancak hücre yapısına katılmazlar.
• Bir canlı türü için vitamin özelliği taşıyan bir bileşik, o bileşiği üreten canlı için vitamin olmayabilir.

Vitaminlerle ilgili bazı özellikler şu şekilde sıralanabilir:

• Hücrenin yapısına katılmazlar.
• Enerji kaynağı olarak kullanılmazlar.
• Sindirilmeden kana geçerler.
• Vitaminler yağda ve suda çözünenler olarak iki gruba ayrılır.

Yağda Çözünen Vitaminler

Bunlar; A, D, E ve K vitaminleridir. Fazla alınmaları durumun- da karaciğerde depo edilirler. Bu nedenle, yağda eriyen vitaminlere bağlı hastalıklar toplumlarda daha az görülür. Yağ metabolizması bozulur veya vücuda yeterince yağ alınmaz ise vücut bu vitaminlerden yararlanamaz. Çünkü A, D, E, K vitaminlerinin bağırsaktan emilebilmesi (bağırsak içinden hücrelere alınması) için yağ gereklidir.

A vitamini: Eksikliğinde büyüme ve gelişme yavaşlar. Merkezi sinir sisteminde bazı bozukluklar ortaya çıkar. Dişler ve kemikler daha kolay kırılır. Göz dokularında bozulmalar, zayıf ışıkta ve alaca karanlıkta görme yetersizliği (gece körlüğü) ve iltihaplanma başlar. Ayrıca, bazı kalp ve böbrek hastalıkları, halsizlik, deride kuruma ve pullanma da görülebilir. Bazı hastalıklara karşı vücudun direnci de azalır. A vitamininden fazla alınması durumunda baş dönmesi, çift görme, baş ağrısı, kasılma nöbetleri ve şiddetli kusma görülebilir. İnsanlar, A vitamini ihtiyacını başlıca iki şekilde karşılar.

• Birincisi, hazır A vitamini olarak alırlar. Bu şekildeki A vitamini en çok karaciğer, yumurta sarısı, balık yağı ve tereyağında bulunur.
• İkincisi ise; provitamin A (karoten) halinde, vücuda alınmasıdır. Bu şekilde alınan provitamin, karaciğerde A vitaminine çevrilerek depo edilir. Karoten ise; en çok havuçta bulunur.

D Vitamini: Eksikliğinde kalsiyum ve fosfor bağırsaklardan yeterli oranda emilemez. Kemik oluşumu ve kemik onarımı yapılamaz. Çocuklarda, kemik eğriliği ve bozukluğu olarak bilinen raşitizm hastalığı ortaya çıkar. Yetişkinlerde ise kemik erimesi (osteomalazi) görülür. Bir çeşit steroit olan D vitamini öncül maddeleri, bitkisel ve hayvansal besinlerle vücuda alınarak, deri altında, güneşten gelen ultraviyole ışınlarının etkisiyle, asıl D vitaminine dönüştürülür. Balık yağı, süt, yumurta akı ve karaciğerde boldur. D vitamininden fazla alınması durumunda kanda kalsiyum yükselmesine, böbrek hastalıklarına, damar sorunlarına, böbrek taşlarına neden olabilir. Eklemler ve yumuşak dokularda kireçlenmeye neden olur ve vücuda zarar verir.

E Vitamini: Bitki tohumlarından elde edilen yağlarda, yeşil yapraklı sebzelerde ve tahıllarda bol bulunur. Günlük besinlerde yeterli oranda bulunduğu için, eksikliği fazla görülmez. E vitamini eksikliğinde, bazı üreme bozuklukları ve kısırlık görülebilir. Ayrıca; karaciğer, kalp ve damar hastalıkları ortaya çıkabilir, gelişme ve büyüme yavaşlar. Vücuda fazla alınması durumunda kanın pıhtılaşmasını önleyebilir.

K Vitamini: Hem besinlerle birlikte hazır alınır hem de insanın kalın bağırsağında yaşayan bazı bakteriler tarafından da sentezlenir. Balık, et, süt ve yeşil sebzeler K vitamini bakımından zengindir. Eksikliğinde, kanın pıhtılaşması gecikir. Buna bağlı olarak aşırı kan kaybı meydana gelebilir. Vücuda fazla alınması durumunda kanın pıhtılaşmasında ve yıkılmasında problemler oluşturabilir.

Suda Çözünen Vitaminler

B grubu vitaminler ve C vitamini suda çözünen vitaminlerdir. Vücutta uzun süre depolanamayan bu vitaminlerin fazlası idrarla atılır.

B Grubu Vitaminler: Bu gruba giren vitaminler genellikle besinler içerisinde birlikte bulunurlar. Tahıllar, bira mayası, et, süt ürünleri, karaciğer ve sebzeler B grubu vitaminleri içeren bazı besin kaynaklarıdır. B grubu vitaminlerin bazıları bağırsaktaki bakteriler tarafından sentezlenebilir. B vitaminleri birçok önemli enzimin koenzim kısmını oluşturur. B grubu vitaminler özellikle karbonhidrat metabolizmasında görev yaparak enerji üretiminde rol oynarlar. Ayrıca sinir ve dolaşım sisteminin çalışması üzerinde etkilidirler. B vitamini eksikliğinde beriberi ve pellegra adı verilen hastalıklar ortaya çıkar. Beriberinin belirtileri sinir sisteminde bozukluklar, kalp yetmezliği ve kas erimesidir. Pellegra ise sinir ve sindirim sisteminde bozukluklar, deride yaralar ve uyuşukluk şeklinde belirtiler gösterir. B vitamini yetersizliği ayrıca bir çeşit anemiye (kansızlığa) da neden olur.

C Vitamini: Hava ve ışıkla temasta çabuk bozulduğu için bu vitamini içeren besinlerin hemen tüketilmesi uygun olur. C vitamininin vücuttaki fonksiyonlarından bazıları şunlardır:

• Antioksidandır.
• Kollajen sentezinde kullanılır. (Kollajen, bağ dokusunda yoğun olarak bulunan ipliksi bir proteindir.)
• Kansızlığı önler.
• Bağışıklık sistemini güçlendirir.
• Diş sağlığında rol oynar.

Dikkat: Vitaminler kolay bozulan moleküllerdir. Örneğin A, C, E, K ve bazı B vitaminleri ışıktan; A, C, E E D, E vitaminleri oksijenden: C ve E vitaminleri de demir veya bakır gibi maddelerle temastan bozulurlar.

Yeni Nesil Test Soruları ve Çözümleri

Soru 1:
Aylin, son zamanlarda sık sık grip olduğunu fark etmiş ve bağışıklık sistemini güçlendirmek için beslenme alışkanlıklarını gözden geçirmeye karar vermiştir. Bir beslenme uzmanına danışan Aylin’e uzman, C vitamini açısından zengin gıdalar tüketmesini önermiştir.

Aylin, aşağıdaki besinlerden hangisini tercih ederek C vitamini ihtiyacını karşılayabilir?

A) Ispanak ve brokoli
B) Portakal ve limon
C) Et ve süt ürünleri
D) Yumurta ve peynir
E) Ceviz ve badem

Çözüm:
Cevap: B)
Portakal ve limon gibi turunçgiller C vitamini açısından zengin besinlerdir. C vitamini, bağışıklık sistemini güçlendirmek ve hastalıklara karşı koruyucu etki sağlamak için gereklidir.

Soru 2:
Mehmet, D vitamini eksikliği yaşayan bir bireydir. Doktoru ona D vitamini takviyesi almasını ve aynı zamanda düzenli olarak güneş ışığına çıkmasını tavsiye etmiştir. Mehmet, D vitaminini takviye etmenin yanı sıra kemik sağlığını desteklemek için de kalsiyum içeren besinler tüketmek istemektedir.

Mehmet’in aşağıdaki besinlerden hangisini tüketmesi hem D vitamini hem de kalsiyum açısından zengin bir beslenme sağlar?

A) Balık ve yumurta
B) Ceviz ve fındık
C) Yeşil yapraklı sebzeler
D) Süt ve süt ürünleri
E) Mercimek ve nohut

Çözüm:
Cevap: D)
Süt ve süt ürünleri, kalsiyum açısından zengin olup kemik sağlığını destekler. Aynı zamanda bazı süt ürünleri D vitamini ile zenginleştirilmiştir, bu da Mehmet’in ihtiyacını karşılar.

Soru 3:
Bir öğrenci, okulda yaptığı deneyde, protein içeren besinlerin tayinini yapmak istemektedir. Öğrenci, laboratuvar öğretmeninin önerdiği biüret çözeltisini kullanarak deneyini gerçekleştirmiş ve çözeltiyle temas eden besin maddelerinin mor renge döndüğünü gözlemlemiştir.

Bu deney sonucuna göre aşağıdaki besinlerden hangisinin protein içerdiği söylenebilir?

A) Zeytinyağı
B) Şeker pancarı
C) Tavuk eti
D) Portakal
E) Tereyağı

Çözüm:
Cevap: C)
Biüret testi, proteinlerin varlığını tespit etmek için kullanılır. Tavuk eti gibi protein açısından zengin bir besin, bu test sonucunda mor renge dönüşür.

Soru 4:
Meryem, bir süre D vitamini eksikliği çektiğini fark etmiş ve bunun kemik sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini araştırmıştır. Doktoru, D vitamini eksikliğini gidermek için güneş ışığına maruz kalmasını ve bazı besinler tüketmesini tavsiye etmiştir. Bunun üzerine Meryem, güneş ışığına çıkmakla birlikte, aşağıdaki besinlerden hangisini tüketirse D vitamini ihtiyacını doğal yollardan karşılayabilir?

A) Yoğurt ve peynir
B) Karaciğer ve yumurta sarısı
C) Elma ve üzüm
D) Havuç ve domates
E) Ispanak ve brokoli

Çözüm:
Cevap: B)
Karaciğer ve yumurta sarısı, D vitamini açısından zengin besinlerdir. D vitamini eksikliğinde bu besinler tüketilerek ihtiyaç karşılanabilir.

Soru 5:
Bir öğrenci, laboratuvarda yaptığı deneyde, çeşitli besinlerde vitaminleri belirlemek için farklı ayıraçlar kullanmaktadır. Öğrenci, bir besin maddesine iyot çözeltisi eklediğinde, çözeltinin mavi-siyah renge döndüğünü gözlemlemiştir.

Bu deney sonucuna göre, öğrenci hangi besin maddesinin varlığını tespit etmiştir?

A) Protein
B) Yağ
C) Glikoz
D) Nişasta
E) C vitamini

Çözüm:
Cevap: D)
İyot çözeltisi nişasta varlığını tespit etmek için kullanılır. Nişasta ile temas ettiğinde mavi-siyah renge dönüşür. Bu nedenle, deney sonucunda nişastanın varlığı tespit edilmiştir.