Uyak (kafiye), genellikle dize sonlarında bulunan ve görevleri farklı olan ses veya ek benzerlikleridir. Mısra sonlarında bulunan aynı görevdeki ses, ek ve kelime tekrarlarına ise redif denir.

Her yalana kanmışım
Her söze inanmışım
Ben artık sevgiden de
Bıkmışım usanmışım
(Orhan Seyfi Orhon)

Yukarıdaki dizelerin sonlarında bulunan “kanmışım, inanmışım ve usanmışım” sözcükleri arasında hem kafiye hem redif vardır. “an” sesleri uyak, “-mış -ım” ekleri ise rediftir.

Uyak, Türk şiirinin en eski örneklerinde bile bir ahenk unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak 1940’lı yıllarda “ölçü ve uyak gibi kuralların şaire duygularını anlatmakta ayak bağı olduğu” görüşü ortaya atılmış ve başta Garipçiler (Orhan Veli Kanık, Melih Cevdet Anday, Oktay Rıfat Horozcu) olmak üzere birçok şair, şiirde ahengi başka yollarla sağlamayı tercih etmiştir. Bu görüş günümüzde de birçok şair tarafından benimsenmektedir.

Uyak çeşitleri

Uyak, birbirine benzeyen seslerin sayısına göre beş çeşittir:

Yarım uyak: Sadece bir harfin (sesin) benzeşmesiyle oluşan kafiyeye yarım uyak denir.
Ecel büke belimizi
Söyletmeye dilimizi
Hasta iken halimizi
Soranlara selam olsun

Bu dörtlükte “-imizi” ekleri rediftir. “Bel, dil, hâl” kelimelerindeki “l” sesleri ise yarım uyaktır. Oluşma yerleri (ağızdaki şekillenme noktaları) birbirine yakın olan ünsüzler de yarım uyak sayılır:
Yaz gelir de heveslenir bitersin
Güz gelince başın alır gidersin
Yavru niçin boynun eğri tutarsın
Senin derdin benden beter menevşe
Bu dörtlükte, “bitersin, gidersin, tutarsın” sözcüklerindeki “-ersin, -arsın” ekleri redif, “t, d” ses benzerlikleri ise yarım uyaktır.

Tam uyak: Biri ünlü diğeri ünsüz olmak üzere iki ses benzerliği ile oluşan uyağa tam uyak denir.
Ben gideyim yol gitsin, ben gideyim yol gitsin;
İki yanımdan aksın bir sel gibi fenerler.
Tak, tak, ayak sesimi aç köpekler işitsin;
Yolumda bir tak olsun zulmetten taş kemerler.
“-sin” ve “-ler” ekleri aynı görevdeki ekler olduğu için rediftir. “Git, işit” kelimelerindeki “-it” sesleri ile “fener, kemer” kelimelerindeki “-er” sesleri tam uyaktır.
Bir gece yarısı ay suya düşer
Çöllerde bir ceylan pusuya düşer
Çimenler üstünde üç beş damla kan
Gözünü nefretle kapatır ceylan
Çırpınır ağzında bir demet kekik
Kör avcı her şeye çekilmez tetik
Bu dizelerde ise “su, an, ik” ses benzerlikleri ile tam uyak yapılmıştır.

Zengin uyak: En az üç sesin benzerliği ile oluşan uyağa zengin uyak denir.
Bir âlem ki gökler boru içinde
Akıl almazların zoru içinde
Üst üste sorular soru içinde
Bu dizelerdeki renkli yazılmış sesler zengin uyağı oluşturmaktadır.

Tunç uyak: Birbiri ile uyaklı sözcüklerden biri, diğerinin içinde aynen yer alırsa buna da tunç uyak denir.
Bastığın yerleri “toprak” diyerek geçme, tanı
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı

Cinas (cinaslı uyak): Aynı seslerden oluşan fakat farklı anlamları karşılayan kelimelerle yapılan uyağa cinaslı
uyak denir. Cinas bir kelimenin tekrarı değildir. Aynı kelimenin tekrar edilmesine uyak değil, redif denildiğini öğrenmiştiniz.
Kalem böyle çalınmıştır yazıma
Yazım kışa uymaz kışım yazıma

Bu beyitteki “yazıma” kelimeleri birinci mısrada yazmak fiiliyle, ikinci mısrada ise yaz mevsimiyle ilgilidir. Yazımları aynı, anlamları farklı kelimelerle yapılan bu kafiye türüne cinaslı kafiye adı verilir.

Uyak şeması ve çeşitleri: Şiirler uyaklanış ve benzer seslerin sıralanışı bakımından üçe ayrılır:

Düz Uyak: Uyaklı kelimeler aaaa, aabb, aaxa veya aaab şeklinde sıralanmışsa buna düz uyak denir.

Hiç anılmaz olmuş atalar adı a
Beşikte bırakmış ana evladı a
Kırılmış yetimin kolu kanadı a
Zulüm pençesinden aman kalmamış b

Çapraz Uyak: Uyaklı kelimeler abab şeklinde sıralanmışsa buna çapraz uyak denir.

Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında, a
Yürüyorum, arkama bakmadan yürüyorum b
Yolumun karanlığa saplanan noktasında a
Sanki beni bekleyen bir hayal görüyorum b

Sarma Uyak: Uyaklı kelimeler abba şeklinde sıralanmışsa buna sarma uyak denir. Şu örneği inceleyiniz.

En son Bektaş Ağa çöktü diz üstü a
Titrek elleriyle gererken yayı b
Her yandan bir merak sardı alayı b
Ok uçtu, hedefin kalbine düştü a

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1:
“Ağlar karşımda iki çıplak, / Görünür rüyada yaşamak.” dizelerindeki uyak türü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tam uyak
B) Zengin uyak
C) Yarım uyak
D) Cinaslı uyak
E) Tunç uyak

Çözüm:
“Dizelerde yalnızca tek ses benzerliği vardır (k). Bu da yarım uyak örneğidir.”
Cevap: C

---

Soru 2:
Aşağıdaki uyak türlerinden hangisi yalnızca tek ses benzerliğinden oluşur?

A) Yarım uyak
B) Tam uyak
C) Zengin uyak
D) Cinaslı uyak
E) Tunç uyak

Çözüm:
Yarım uyak tek ses benzerliğiyle oluşur, diğer uyaklar ise en az iki veya daha fazla ses benzerliği gerektirir.
Cevap: A

---

Soru 3:
“Yollar onun için bakar ve sevilir, / Gün biter, çoban koyunla gelir.” dizelerindeki uyak türü nedir?

A) Tam uyak
B) Zengin uyak
C) Yarım uyak
D) Tunç uyak
E) Cinaslı uyak

Çözüm:
“İki sesin benzerliği ile oluşan uyak türüne tam uyak denir.” Bu dizelerde “ir” sesleri benzeşmiştir.
Cevap: A

---

Soru 4:
“Her gece düşümde seni gören gözüm, / Aydınlık günlerin hayaline sözüm.” dizelerinde hangi uyak türü vardır?

A) Cinaslı uyak
B) Tam uyak
C) Zengin uyak
D) Yarım uyak
E) Tunç uyak

Çözüm:
“Üç sesin benzerliği olduğunda zengin uyak oluşur.” Bu dizelerde “özüm” sesi üç sesle tekrarlanmıştır.
Cevap: C

---

Soru 5:
“Elini uzat bana benden sana kalan, / Aramızda eski bir sevdanın kalan.” dizelerindeki uyak türü nedir?

A) Tam uyak
B) Zengin uyak
C) Yarım uyak
D) Tunç uyak
E) Cinaslı uyak

Çözüm:
“Bir kelimenin diğerinin içinde tam yer alması durumuna tunç uyak denir.” Bu dizelerde “kalan” kelimesi uyak türü olarak tunç uyaktır.
Cevap: D

---

Soru 6:
Cinaslı uyak örneği hangi şıkta doğru verilmiştir?

A) Kalbim seni bulmuşken, / Bir düş beni almışken.
B) Gül bahçesinde dolaşır, / Yüzün akşamı başlatır.
C) Dönüşüme anlam yükleyen / Sensizliğime sebep olan sen.
D) Bir ben var bende / Gecelerde bir dertle
E) Kırılır dökülür ağlar / İçimde bir başka ağlar

Çözüm:
“E seçeneğinde, eş sesli “ağlar” kelimeleri farklı anlamda kullanılarak cinaslı uyak oluşturulmuştur.”
Cevap: E