Üretim, Dağıtım ve Tüketimi Etkileyen Doğal Faktörler
Sanayi tesislerinin kuruluş yeri seçiminde çeşitli doğal ve beşerî faktörler belirleyici olmaktadır. Bu faktörlerden hangilerinin etkisinin daha fazla olduğu sanayi koluna göre farklılık gösterir. Bazı tesislerin ham madde ve tedarikçilere yakın olması öncelikli iken bazılarının pazara yakın konumda olması etkilidir. Bazılarının seçiminde ise su kaynaklarına yakınlık veya iklim koşulları gibi doğal koşullar belirleyicidir.
Üretimi, dağıtımı ve tüketimi etkileyen doğal faktörlerin başlıcalarını sanayi için yer seçimi, su kaynaklarına yakınlık, ham madde kaynaklarına yakınlık, iklim şartları ve yer şekilleri özellikleri oluşturmaktadır.
Ham Madde ve Enerji Kaynakları
Ham maddenin bozulabilir olduğu yerlerde üretim tesisleri genellikle ham madde kaynağına yakın yerlere kurulur. Örneğin şeker fabrikaları, şeker pancarının yoğun olarak yetiştirildiği yerlere yakın olarak kurulur.
Madencilik faaliyetleriyle ilgili üretim tesisleri de genellikle ham madde kaynaklarına yakın yerlerde kurulmaktadır. Örneğin genellikle petrol üretim tesisleri petrol kaynaklarının çıkarıldığı yerlerde, bor işleme tesisleri bor kaynaklarının çıkarıldığı yerlerde kurulmaktadır. Bu tür tesislerin kuruluş yeri seçimi temelde maliyet ile ilgilidir. Bazı maden kaynaklarının bulundukları yerlerden taşınması yüksek maliyet oluşturduğu için bu madenler genellikle çıkarıldıkları alanlarda işlenmektedir. Ancak bazı tesisler için maden kaynaklarının işlenmesinde kullanılan enerji kaynaklan tesislerin kuruluş yeri seçimi üzerinde daha fazla etkilidir. Örneğin Zonguldak’ta taş kömürü madeni olduğundan demir – çelik sanayisine ait tesisler bu alanda yoğunlaşmıştır. Bazı madenler ise çıkarıldıktan sonra taşınarak başka yerlerde işlenir. Örneğin, Suudi Arabistan’da üretilen ham petrol, büyük gemilerle taşınarak Japonya’ya götürülüp işlenir. Burada çeşitli ürünlere dönüştürülür.
Ülkemizde en fazla sebze – meyve üretimi Bursa, Çanakkale, Antalya, Balıkesir ve İzmir çevrelerinde gerçekleştiği için konserve, salça ve meyve suyu fabrikaları genellikle buralarda bulunur.
Su Kaynakları
Bazı ham maddelerin işlenmesi sırasında suya ihtiyaç duyulur. Özellikle kâğıt, demir — çelik fabrikaları ile nükleer ve termik santrallerin yer seçiminde su kaynaklarına yakınlık çok önemlidir.
Sanayi üretimi için su kullanımı (ortalama);
- 1 otomobil üretimi için 300 – 400 ton,
- 1 ton çelik üretimi için 240 ton,
- 1 varil (yaklaşık 200 lt) ham petrolün rafine edilmesi için 7 tondur.
- Ayrıca ilaç yapımı, tekstil, kozmetik ve kumaş gibi ürünlerin imalatında da bol miktarda su kullanılır.
Suyun kendisi aynı zamanda ekonomik bir değerdir. Örneğin İstanbul’da şişede satılan sular, İstanbul çevresi ile Bursa, Eskişehir, Adana, Sakarya, Antalya ve Tokat gibi illerden elde edilir. Şişelendikten sonra dağıtım araçlarıyla taşınarak İstanbul’a getirilir. Böylece tüketiciye ulaşmış olur.
İklim
İklim şartları; üretimi, dağıtımı ve tüketim faaliyetlerini hem doğrudan hem de dolaylı olarak etkilemektedir. Örneğin tarımsal üretim faaliyetleri doğrudan iklim koşullarının etkisindedir. İklim koşulları hem tarımsal üretim kapasitesini hem de yetiştirilen tarım ürünü çeşidini belirler. Bu nedenle tarımsal ürün üretimi bölgelerdeki iklim koşullarına göre farklılık gösterir. Sıcaklık ortalamalarının yıl boyunca çok düşük olduğu veya kuraklığın şiddetli olduğu alanlarda tarımsal üretim çok kısıtlıdır. İklimin tarım üzerindeki bu etkisi tarımsal ham madde işleyen sanayi kollarının dağılışını da etkilemektedir. Öte yandan özellikle üretim faaliyetleri için geniş açık alanlara ihtiyaç duyulan sanayi kollarında da olumsuz iklim koşullarının oluşturacağı etkilerin önlenmesi için sanayi tesislerinin kuruluş yeri seçiminde daha elverişli iklim koşullarına sahip alanlar tercih edilir.
Soğuk iklim koşullarının etkili olduğu alanlarda kurulmuş bir üretim tesisinde, hem tesisin ısıtma ihtiyacına bağlı giderler daha fazla olur hem de elverişsiz iklim koşullarının ulaşımda neden olacağı sıkıntılar üretilen ürünlerin dağıtımını ve sanayi tesisinin ihtiyaç duyduğu ham maddenin sorunsuz bir şekilde temin edilmesini olumsuz yönde etkiler. Bu yüzden söz konusu yörelerde genellikle sanayi tesislerinin sayısı azdır.
İklim koşulları ulaşım yollarını etkilemesi nedeniyle dağıtım faaliyetleri üzerinde de etkilidir. Yoğun kar yağışı, buzlanma, sis, şiddetli rüzgâr gibi hava koşulları ulaşım hatlarında kesintilere neden olarak dağıtım faaliyetlerini etkilemektedir. Özellikle kış sıcaklıklarının çok düşük olduğu ve kar yağışının yoğun görüldüğü bölgelerde iklim koşullarının dağıtım faaliyetleri üzerindeki olumsuz etkisi daha fazladır.
İklim koşulları üretim ve dağıtım faaliyetleri üzerinde olduğu kadar tüketim faaliyetleri üzerinde de belirleyici olan önemli bir unsurdur. İklim koşulları bazı ürünlerin hem tüketim miktarları hem de tüketim çeşidi üzerinde etkilidir. Örneğin sıcaklık koşullarının yıl boyunca çok düşük olduğu alanlara ısınma amaçlı enerji tüketimi sıcak iklim koşullarının etkili olduğu yörelere göre daha fazladır. Öte yandan yıl boyunca sıcaklığın yüksek olduğu alanlarda mont, kazak, bot gibi kışlık giysilere ihtiyaç duyulmaz bu nedenle bu tür ürünlerin tüketimi söz konusu değildir. Ancak aynı ürünler soğuk iklim koşullarının etkili olduğu alanlarda yoğun şekilde tüketilir.
İklim koşulları diğer koşullarla birlikte turizm faaliyetleri için de çok önemlidir. Ülkemizin Ege ve Akdeniz kıyılarında güneşlenme süresi uzun olduğundan deniz turizmi açısından uygun koşullara sahiptir. Bunun yanında Uludağ, Palandöken ve Kartalkaya gibi yerlerde kış turizminin gelişmesi yine iklim ve arazi şartlarıyla ilgilidir.
İklim koşullarından yüksek sıcaklık ve düşük sıcaklık gibi faktörler çalışanların verimini etkilemektedir. Kışı çok soğuk geçen yerlerde inşaat faaliyetleri de durur. Arap ülkeleri gibi çok sıcak yerlerde ise insanlar, başta inşaat olmak üzere çalışmalarını sabah erken saatlerde ya da gece saatlerinde yaparlar.
Yer Şekilleri
Yer şekillerinin dağlık ve engebeli yapıda olduğu alanlarda tarımsal faaliyetler oldukça sınırlıdır.
Öte yandan engebeli araziler ulaşım faaliyetlerini olumsuz yönde etkilediği için hem sanayi tesislerinin dağılışını hem de dağıtım faaliyetlerini etkiler. Gerek ham maddelerin işleneceği tesislere ulaştırılması, gerekse üretilen ürünlerin tüketiciye sunulması ulaşıma bağlıdır. Bu sebeple yer şekillerinin engebesiz olduğu yerler sanayi tesislerinin kurulması için daha elverişlidir.
Bitki örtüsü
Bir bölgedeki bitki örtüsü o bölgedeki hayvancılık faaliyetleri ile ormancılık faaliyetleri üzerinde etkilidir. Doğal bitki örtüsünün orman olduğu alanlarda tomruk, kereste gibi orman ürünlerinin üretim olanağı daha fazladır. Ormanların bulunmadığı alanlarda ise bu tür faaliyetlerin gelişmesi beklenmez.
Bitki örtüsü öte yandan hayvancılık faaliyetleri üzerinde de belirleyici olmaktadır. Örneğin yaz yağışlarının fazla olduğu bölgelerde çayır bitki örtüsüne bağlı olarak büyükbaş hayvancılık, yazların sıcak ve kurak geçtiği bölgelerde ise bozkırların yaygın olmasına bağlı olarak küçükbaş hayvancılık faaliyetleri daha yaygındır.
Toprak
Toprağın yapısı ve özellikleri tarımsal üretimdeki verim ve çeşitlilik üzerinde büyük etkiye sahiptir. Verimli toprak örtüsüne sahip alanlarda tarımsal üretim daha fazla ve çeşitlidir. Toprağın verimliliği tarımsal faaliyetler dışında bitki örtüsünü de etkiler. Bu nedenle bitki örtüsünün varlığı, hayvancılık ve ormancılık faaliyetlerine yönelik üretim açısından da önemlidir.
