Ses Aktarması
“Ses göçüşmesi” olarak da adlandırılır.
Yan yana bulunan iki ünsüzün söyleyişte yer değiştirmesidir.
Ses aktarmasının yazıya geçirilmesi yazım yanlışı sebebidir.
”Yanlış” sözcüğünün “yalnış” şeklinde yazılması bir “ses göçüşmesi” örneğidir.
N—b Çalışması (n-m Değişimi)
“Dudak ünsüzlerinin benzeşmesi” ve “gerileyici benzeşme” olarak da bilinir.
“B” dudak ünsüzünün kendisinden önce gelen “n” ünsüzünü “m” ünsüzüne çevirmesidir.
N-m değişimine uyulmaması yazım yanlışı sebebidir. Örneğin, “n-m” değişimi olan “tembel” sözcüğü “tenbel” şeklinde yazılırsa yazım yanlışı olur.
Birleşik sözcük ve özel isimlerde “n,m” değişimi olmaz. Örneğin; İstanbul, Zeytinburnu, Safranbolu, Binboğa, binbaşı, onbaşı…
Ünsüz Düşmesi
“k” ünsüzü ile biten kimi sözcüklere küçültme eki (—cık, -cik, -cak, -cek) getirildiğinde “k” ünsüzü düşer.
küçük—cük > küçücük
minik-cik > minicik
“k” ünsüzü ile biten kimi sözcüklere -ıl, -il, -l yapım eki getirildiğinde “k” ünsüzü düşer.
eksik—l- > eksil-
alçak-l- > alçal-
Bazı kaynaklar “gülücük” ve “öpücük” sözcüklerini ünlü türemesine örnek vermektedir ancak bu sözcüklerde ünsüz düşmesi vardır; çünkü “—cık, —cik” küçültme eki sadece isimlere gelir. “Gül—” ve “öp—” fiildir, yani küçültme eki almaz. Aslında “gül—” ve “öp-” önce fiilden isim yapan “—ış, -iş” ekini alıp sonra “—cık, -cik” ekini alınca ”ş” ünsüzü düşmüştür. ( gülüş—çük : gülücük, öpüş-çük : öpücük)
“yeşermek” ve “kızarmak” sözcüklerinde hem ünlü hem de ünsüz düşmesi vardır: yeşil—er— : yeşer—, kızıl-ar- : kızar—.
Kaynaştırma Ünsüzleri
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığı için ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde araya “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer, bu ünsüzler “kaynaştırma ünsüzü” olarak adlandırılır.
“n” ünsüzü bazen bir ünlü ile ünsüz arasında yer alabilir. Bu “n” sesleri zamir “n”si olarak da adlandırılmaktadır: ondan, şundan…
“n,y,s,ş” ünsüzleri bir sözcüğün kendisine veya bir eke aitse kaynaştırma ünsüzü değildir.
Senin destanını yazacağım.
Sabahtan beri bekliyor.
Beklenen gün yarın.
Koruyucu Ünsüz (Yardımcı Ünsüz): “-idi, —imiş, -ise, ile” ünlü ile biten sözcüklere eklendiğinde “i” sesi “y”ye dönüşür, buna koruyucu ünsüz denir. Araba-ile > arabayla, evde-imiş > evdeymiş, doğru-ise > doğruysa, hasta-idi >
hastaydı, sevgisi—ile > sevgisiyle. ..
Kaynaştırma harflerinin kullanıldığı durumlar “ünsüz türemesi” örneği sayılmaz.
