ÜNLÜ UYUMLARI
1. Büyük Ünlü Uyumu
- Çok heceli Türkçe sözcüklerde bütün ünlüler ya kalın ya da ince olmak zorundadır.
- Türkçe bir sözcüğün ilk hecesi kalınsa (a, ı, 0, u) diğerleri kalın; ilk hecesi inceyse (e, i, ö, ü) diğerleri ince olur.
- Büyük ünlü uyumuna aykırı durumlar şunlardır:
a) Türkçede ekler genellikle büyük ünlü uyumuna uyar, ancak şu yedi ek bazı sözcükleri büyük ünlü uyumuna aykırı hale getirir: “-yor, -iken, -daş, -ki, —leyin, —gıl, —ımtırak.”
b) Köken bakımından Türkçe olduğu halde, bazı sözcükler ses değişikliğine uğradığı için büyük ünlü uyumuna aykırı hale gelmiştir.
c) Dilimize yabancı dillerden gelen sözcüklerde bu kural aranmaz, çoğu bu kurala uymaz: edebiyat, pişman, mimar…
d) Birleşik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerde bu kural aranmaz.
2. Küçük Ünlü Uyumu
Bir sözcükte düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i) ünlü gelir: kavaklık, kalınlık, yalnızlar, bakıcı, pınar, kırıklık, çınar, kızmak, inerek, gideriz, sevgi, geniş…
Bir sözcükte yuvarlak ünlüden (o, ö, u, ü) sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlü gelir.
Küçük uyumuna aykırı durumlar
a) “a, e” ünlülerinden sonra “u, ü” ünlüleri gelirse sözcük küçük ünlü uyumuna aykırı olur: havuz, çamur, kabuk, kavuk, karpuz, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur…
b) İlk heceden sonra “o, ö” ünlüleri varsa sözcük küçük ünlü uyumuna uymaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, profesör, radyo…
c) “ü, u” ünlülerinden sonra “ı, i” ünlüleri gelirse sözcük küçük ünlü uyumuna aykırı olur: muzır, mühim, mümin, müzik…
Büyük ve küçük ünlü uyumuyla ilgili kurallar aşağıdaki tabloda özetlenmiştir:
Örnek: Aşağıdaki dizelerin hangisinde büyük ünlü uyumuna aykırı bir sözcük kullanılmamıştır?
A) Kardeş kavgasına bir nihayet olsun.
B) İnsan bu su misali kıvrım kıvrım akar ya.
C) Kuzular söyler bize yılların geçtiğini.
D) Biliyorum gölgede senin uyuduğunu.
E) Bir ah çeksem karşıki dağlar yıkılır.
Çözüm: A seçeneğinde “kardeş” ve “nihayet”, B seçeneğinde “insan” ve “misali”, D seçeneğinde “biliyorum”, E seçeneğinde “karşıki” sözcükleri büyük ünlü uyumuna uymamaktadır. C seçeneğinde bütün sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
