Belgelerle izleyebildiğimiz yaklaşık 1300 yıllık tarihi boyunca Türk dilinin değişik dönemlerde, farklı 12 alfabe ile yazıldığını görüyoruz. Bunlardan Soğd, Mani, Brahmi, Süryani, Grek, Ermeni, İbrani alfabeleri belirli tarihi dönemlerde ve çevrelerde kullanılmıştır.

Türk dilinin yazımı için geniş ölçüde kullanılmış olan 5 alfabe vardır: Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kiril (İslav) alfabeleri.

Kök Türk (Orhun) Alfabesi

• Türkçenin yazımı için Türklerce kullanılan ilk alfabedir. ″Runik eski Türk yazısı” olarak da bilinir. “Runik” denmesinin sebebi, alfabedeki harflerin eski İskandinav yazıtlarında kullanılan ve “Runik alfabe” diye adlandırılan alfabeye benzemesidir.
• Kök Türk yazısı sağdan sola veya yukarıdan aşağıya doğru yazılmıştır. Harfler bitişmez, kelimeler aralarında iki nokta (:) konularak birbirinden ayrılmıştır.
• Orhun alfabesinde 4’ü ünlü, 26’sı ünsüz, 8’i birleşik olmak üzere 38 harf vardır. Sekiz ünlü için sadece dört işaret, bazı ünsüzler için ise birden çok işaret kullanılmıştır.
• Orhun alfabesi, Türkçenin bütün ünlülerini göstermede yetersiz kalmış, bazı ünlüleri ayırt etmek zor olmuştur. Orhun Yazıtlarlarında geçen birçok kelimenin nasıl okunacağı tartışma konusudur (Köl Tigin / Kül Tigin; Tonyukuk / Tunyukuk gibi).
• Orhun Yazıt/an, Yenisey Yazıt/an ve Irk Bitig adlı fal kitabında runik alfabe kullanılmıştır.

Uygur Alfabesi

• Uygur alfabesi Soğd alfabesinden geliştirilmiş bir yazı sistemidir. Uygur alfabesi 4 ünlü, 14 ünsüz toplam 18 harften oluşur, sağdan
  sola bitişik yazılır. Harflerin başta, sonda ve ortada yazılış biçimleri değişmektedir.
• Uygur alfabesini, Kaşgarlı Mahmut “Divanü Lügati’t Türk”te “Türk yazısı” olarak nitelemiştir.
• Arap alfabesinin benimsenmesinden sonra da kullanılmıştır. “Kutadgu Bilig” ve “Atebetü’l- Hakayık”ın günümüze kalan en iyi nüshaları Uygur alfabesiyle yazılmıştır.
• Fatih Sultan Mehmet’in 30 Ağustos 1473’te Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı kazandığı zafer dolayısıyla yazdırttığı yarlıkta Uygur alfabesi kullanılmıştır.
• Uygur alfabesiyle yazılan en önemli eserler arasında Toharcadan çevrilen bir eser olan Maitrisimit, Çinceden çevrilen Altun Yaruk (Altın lşık), Sekiz Yükmek (Sekiz Tomar / Yığın), Prens Kalyanamkara ile Papamkara yer alır.

Arap Alfabesi

• Türklerin tarih boyunca kullandıkları alfabeler içinde gerek kullanım süresinin uzunluğu, gerek yayılma alanının genişliği bakımından en başta geleni Arap alfabesidir.
• 10. yüzyıldan 20. yüzyılın ortalarına kadar kullanılmıştır.
• Arap alfabesi aslında 28 harften oluşur. İranlılar, Farsçadaki “p, ç, ], ince g” seslerini göstermek için kimi harflere nokta ve çizgi ekleyerek harf sayısını 32’ye çıkardılar. Aynı sesler Türkçede bulunduğu için Türkler bu alfabeyi aldılar. Ayrıca yalnız Türkçede bulunan ve genizden söylenen “n” (nazal n) harfini göstermek için “kef” harfinin üstüne üç nokta koyarak “kaf-ı nuni” ya da “sağır kef” denen harfi kullanarak Arap alfabesini 33 harfe çıkardılar.
• Arap alfabesiyle yazılan ilk eser Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig adlı eserdir.

Latin Alfabesi

• Latin alfabesi, Antik Roma’da Latince yazmak için geliştirilmiş olup Roma İmparatorluğu döneminde yaygınlaşmıştır.
• Latin alfabesinden alınarak düzenlenmiş olan 29 harfli yeni Türk alfabesi 1 Kasım 1928’de TBMM’de kabul edilen bir yasayla yürürlüğe girdi. Latin alfabesindeki q, x ve w Türk alfabesinde bulunmaz. Temel Latin alfabesinde yer almayan ı, ğ, ş, ç ve i harfleri Türk alfabesinde yer alır.
• Bilim, teknoloji ve dijital iletişimde yaygın olarak kullanılır, birçok dilde evrensel yazı sistemi olarak kabul edilir.
• Latin harfleriyle yazılan ilk eser, Kuman Türklerini Hristiyanlaştırmak üzere faaliyetlerde bulunan İtalyan ve Alman misyonerlerce kaleme alınan Codex Cumanicus’tur (1303 yılında).

Kiril Alfabesi

• Sovyetler Birliğinde (SSCB) yaşayan 1937’den sonra Türklerin kullandıkları alfabedir. Eski SSCB’deki ve yeni Rusya’daki bütün Türk dil ve lehçeleri Kiril alfabesiyle yazılmaktaydı, ancak son dönemde bazı Türk toplulukları arasında Latin alfabesine geçiş eğilimi vardır. 1991 ’de SSCB’nin dağılmasıyla Türk toplulukları da alfabelerini değiştirmemeye başlamışlardır.
• SSCB’de Stalin’in direktifleriyle her Türk topluluğunda ayrı bir Kiril alfabesi kullanılmıştır. Kiril alfabesiyle yazılan ilk Türk dili Çuvaşçadır. Kiril alfabesini kullanan Türk toplulukları ilk kez kullandıkları yıllar şöyledir: Karaçay-Balkarca (1936), Tatarca (1939), Kırım Tatarcası, Nogayca, Kumukça (1938), Azerice, Hakasça (1939), Tuvaca (1943), Özbekçe, Türkmence, Kırgızca, Başkurtça, Kazakça, Karakalpakça (1940), Yeni Uygurca (1947), Gagauzca (1957) Latin alfabesinden Kiril alfabesine geçmişlerdir. Türkler için ayrı ayrı Kiril alfabeleri düzenlenmiş ancak Ermenilerin, Gürcülerin ve diğer toplulukların kendi alfabelerini kullanmalarına izin verilmiştir.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1:
Aşağıdaki yazı sistemlerinden hangisi Türklerin kullandığı ilk alfabe olarak bilinir?

A) Uygur Alfabesi
B) Göktürk Alfabesi
C) Kiril Alfabesi
D) Arap Alfabesi
E) Latin Alfabesi

Çözüm:
Türklerin bilinen ilk alfabesi Göktürk Alfabesi’dir. Bu alfabe, Göktürkler tarafından kullanılmış ve ilk Türk yazılı belgeleri olan Orhun Yazıtları bu alfabe ile yazılmıştır.
Cevap: B

Soru 2:
Göktürk Alfabesi ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?

A) Soldan sağa doğru yazılır.
B) 26 harften oluşur.
C) Orhun Yazıtları bu alfabe ile yazılmıştır.
D) Yalnızca dini metinlerde kullanılmıştır.
E) Günümüzde kullanılmaya devam etmektedir.

Çözüm:
Göktürk Alfabesi ile yazılmış en önemli eser Orhun Yazıtları’dır. Bu yazıtlar, Göktürkler’in bıraktığı tarihi belgeler arasında yer alır ve Türk dilinin ilk yazılı belgeleri olarak kabul edilir.
Cevap: C

Soru 3:
Aşağıdaki alfabelerden hangisi Orta Asya’da yerleşik hayat süren Uygurlar tarafından geliştirilmiştir?

A) Göktürk Alfabesi
B) Arap Alfabesi
C) Latin Alfabesi
D) Uygur Alfabesi
E) Kiril Alfabesi

Çözüm:
Uygur Devleti döneminde kullanılan Uygur Alfabesi, Türklerin yerleşik hayata geçtiklerinde geliştirdikleri ve dini metinler ile kültürel eserlerde kullandıkları bir alfabe olmuştur.
Cevap: D

Soru 4:
Uygur Alfabesi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Sağdan sola doğru yazılır.
B) 38 harften oluşur.
C) Eski Türk yazıtlarında kullanılmıştır.
D) Türklerin ilk alfabesidir.
E) Sadece Osmanlı döneminde kullanılmıştır.

Çözüm:
Uygur Alfabesi, sağdan sola doğru yazılır. Bu alfabe, Uygurların kullandığı ve dini metinlerin yanı sıra günlük yaşamda da kullanılmış bir yazı sistemidir.
Cevap: A

Soru 5:
Türklerin Arap Alfabesi’ni kullanmaya başlaması hangi olayla ilişkilidir?

A) İslamiyet’in kabulü
B) Göktürklerin yıkılması
C) Latin Alfabesi’nin icadı
D) Uygur Devleti’nin kurulması
E) Anadolu’ya yerleşilmesi

Çözüm:
Türkler, İslamiyet’i kabul ettikten sonra Arap Alfabesi’ni kullanmaya başlamışlardır. Bu alfabe özellikle İslamiyet’in etkisiyle yaygınlaşmış ve Osmanlı Dönemi’nde resmi yazışmalarda da kullanılmıştır.
Cevap: A

Soru 6:
Aşağıdaki alfabelerden hangisi Cumhuriyet döneminde kabul edilmiştir?

A) Göktürk Alfabesi
B) Arap Alfabesi
C) Kiril Alfabesi
D) Uygur Alfabesi
E) Latin Alfabesi

Çözüm:
Cumhuriyet’in ilanından sonra Türkiye’de yapılan inkılaplarla Latin Alfabesi 1928 yılında kabul edilmiştir. Bu alfabe, modernleşme sürecinin önemli adımlarından biridir.
Cevap: E