TÜRKİYE’NİN GENEL YER ŞEKİLLERİ

Türkiye arazisinde çeşitli jeolojik zamanlar boyunca levha hareketleri ve iklim değişiklikleri meydana gelmiştir. Bu durum iç kuvvetler tarafından yer şekilleri oluşturulurken bir taraftan da bu şekiller dış kuvvetler tarafından aşındırarak yeni yer şekilleri oluşmasına neden olmuştur. Türkiye arazilerinin genelini: dağlar, platolar ve ovalar oluşturmaktadır.

1) Türkiye’nin Dağları

Türkiye’de Birinci Jeolojik Zaman’da oluşan Yıldız Dağları gibi çok fazla masif dağlık kütleler bulunmamaktadır. Genel olarak Üçüncü Jeolojik Zaman’da Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle oluşan dağlar Kuzey Anadolu ve Toros sistemleri üzerinde meydana gelmiştir. Bu sistemlerde oluşan dağlar daha çok tortul tabakaların levhalar arasında sıkıştırması sonucunda meydana gelmiştir. Daha sonra Dördüncü Jeolojik Zaman’da sert kütleli Kıyı Ege’de (Batı Anadolu) faylanmaya bağlı olarak horst adı verilen; Menteşe, Aydın, Boz, Yund, Madra ve Kaz dağları kırılarak oluşmuştur. Üçüncü Jeolojik Zaman’da faaliyete geçen volkanizmalarla Doğu Anadolu’da; Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut Güneydoğu Anadolu’da; Karacadağ İç Anadolu’da; Erciyes, Melendiz, Hasan, Karacadağ ve Karadağ gibi büyük volkan dağları meydana gelmiştir.

2) Türkiye’nin Ovaları

Türkiye arazilerinin % 8 ova niteliğinde arazilerden oluşur. Genel olarak engebeli yapısına bağlı olarak ovalar bu nedenle geniş yer tutmaz. Türkiye’de bulunduğu yere ve oluşumuna göre ovalar çeşitlilik gösterir.

a) Tektonik (Çöküntü) Ovalar

Bu ovalar, orojenez, epirojenez ve deprem gibi tektonik hareketler sırasında oluşan çöküntülerde yer alırlar. Bu nedenle çöküntü ovaları şeklinde de ifade edilirler. Tektonik ovaların dağılışı ile fay hatları arasında bir paralellik bulunmaktadır.

• Kuzey Anadolu fay hattı üzerinde; Adapazarı, Düzce, Bolu, Merzifon, Niksar, Suluova, Amasya, Erzincan, Tezcan, Erzurum, Pasinler, Kağızman, Iğdır ovaları yer almaktadır.
• Doğu Anadolu fay hattı üzerinde; Yüksekova, Varto, Muş, Murat, Elazığ, Malatya, Elbistan, Amik ovaları yer almaktadır.
• Batı Anadolu fay hattında; Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes garaben ovaları yer almaktadır.

b) Delta Ovaları

Türkiye kıyılarında belirgin bir akıntının olmaması ve akarsuların bol malzeme taşıması sayesinde sığ kıyılara dökülen akarsular; Çarşamba (Yeşilırmak), Bafra (Kızılırmak), Dikili (Bakırçay), Menemen (Gediz), Selçuk (Küçük Menderes), Balat (Büyük Menderes), Silifke (Göksu) ve Çukurova (Seyhan ve Ceyhan) delta ovalarını oluşturmuştur.

c) Karstik (Polye) Ovalar

Karstik kayaçların yaygın olduğu; Menteşe, Göller, Teke ve Taşeli yörelerinde aşınma sonucunda oluşan düzlüklerdir. Tipik örnekleri: Tefenni, Acıpayam, Kestel, Korkuteli, Elmalı, Muğla, Suğla ve Gembos ovalarıdır.

d) Eski Göl Tabanı Ovaları

Tuz gölü çevresinde jeolojik zamanlar içerisinde çekilen göllerin tabanlarında oluşan ovalardır. En tipik örnekleri; Konya ve Ereğli ovalarıdır.

3) Türkiye’nin Plâtoları

Türkiye arazileri Üçüncü Jeolojik Zaman’ın sonunda epirojenik hareketlerle topyekün yükselirken daha önce iç kesimlerdeki alçak düzlükler çevresine göre yüksek düzlükler halini almıştır. Bu yüksek düzlükler günümüze kadar akarsular tarafından derince parçalanarak platoları oluşturmuştur.

• İç Anadolu’da bulunan Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok plâtoları genellikle Üçüncü Jeolojik Zaman’da yükselen yaşlı tortul tabakalardan oluşur. Bu bölgedeki Nevşehir Platosu ise tüf örtülerinin oluşturduğu volkanik bir platodur. Bölge Türkiye’nin en fazla ve en geniş platolarına sahiptir.
• Kuzeydoğu Anadolu’da bulunan Erzurum-Kars ve Ardahan platoları volkanizmadan çıkan lavların vadileri düzleştirmesiyle oluşmuştur. Türkiye’nin en yüksek platolarıdır.
• Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan Gaziantep, Adıyaman ve Şanlıurfa platoları Fırat ve Dicle nehirleri tarafından yarılmış platolardır.
• Akdeniz Bölgesi’nde Orta Toroslar üzerinde bulunan Taşeli Platosu karstik çözülme ve erime sonucu oluşmuştur.
• İstanbul’da bulunan Kocaeli ve Çatalca platoları aşınma sonucunda oluşmuş Türkiye’nin en alçak platosudur.