KONUM VE TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU

Mutlak ve Göreceli Konum

Bir yerin dünya üzerindeki konumu coğrafi konum olarak tanımlanmaktadır. Bu konum mutlak (matematik) ve göreceli (özel) konumdan oluşmaktadır.

1. Mutlak (Matematik) Konum

Dünya üzerindeki bir ülkenin, bölgenin veya merkezin Ekvator’a ve başlangıç meridyeni olan Greenwich’e göre konumunun tanımlanması mutlak (matematik) konumdur.

Mutlak konumda o yerin Ekvator’a göre yeri sorgulanıyorsa enlemi, başlangıç meridyenine göre yeri sorgulanıyorsa boylamı belirtilmiş olur. Örneğin; Türkiye, Ekvator’a göre 36^o – 42^o kuzey enlemleri arasında yer alırken başlangıç meridyenine göre, 26^o – 45^o doğu boylamları arasında yer alır. Bu enlem ve boylamlar Türkiye’nin mutlak (matematik) konumunu belirtir.

Şüphesiz Türkiye’nin yer aldığı enlemlerin ve arasında bulunduğu boylamların çeşitli sonuçları vardır. Bunlar birlikte mutlak konumunun sonuçlarıdır.

Şimdi, enlemin ve boylamın sonuçlarını Türkiye haritası ve Dünya haritası üzerinde verdiğimiz Örneklerle açıklayalım.

Enlemin Etkileri Sonucunda:

• VII’den VIII’e doğru gidilirse Dünya’nın çizgisel dönüş hızı artar.
• X’da Güneş ışınları daima IX’dan daha eğik açılarla gelir.
• V’te kış başlarken VI’da yaz mevsimi başlar.
• VIII’e Güneş ışınları yılda iki kez dik düşerken I ve II’ye hiç bir zaman dik düşmez.
• II’de kuzeyden esen rüzgâr soğuturken XII’de güneyden esen rüzgâr soğutucu etki yapar.
• VIII’de kalıcı kar sınırı diğerlerinden daha yüksekte başlar.
• VIII’de orman üst sınırı VII’den yüksektedir.
• IX’da gece – gündüz süre farkı X ve XI’e göre çok azdır.
• Alanya’dan İzmir ve Bartın’a doğru Güneş ışınları eğikleşir, sıcaklık ve buharlaşma azalır, deniz tuzluluğu azalır.
• Rize’nin sıcaklık ortalaması Alanya ve Hatay’dan azdır.
• Yatay düzlemde cisimlerin gölge boyu Bartın ve Sinop’ta Marmaris ve Hatay’a göre uzundur.
• 21 Haziran’da Hatay’dan Malatya ve Sinop’a doğru gündüz süresi artar.
• 21 Aralık’ta en uzun gece Sinop’ta yaşanırken Hatay’daki gece süresi İzmir’den kısadır.
• Alanya’da orman üst sınırı Bartın’dan yüksekte son bulur.
• Rize’de çizgisel dönüş hızı Malatya’dan azdır ve Güneş’in doğuşu – batışı uzun seyredilebilir.
• Türkiye orta kuşakta olduğundan dört mevsim belirgin yaşanır. Güney kıyılarından kuzey kıyılarına doğru genel olarak ortalama sıcaklıklar azalır.

Boylamın Etkileri Sonucunda:

• XI ve XII’de Güneş IX ve X’dan erken doğar, yerel saat ileridir.
• I’de Güneş en geç doğar ve en geç batar, yerel saat en geridir.
• II ve III’ün yerel saati V ve VI’dan geridir.
• VII ve VIII’in yerel saati Türkiye’ye daha yakındır.
• İzmir’de yerel saat Alanya ve Hatay’dan geridir.
• Güneş Iğdır’da en erken doğar, İzmir’de en geç doğar.
• Sinop ile Hatay’ın yerel saatleri birbirine çok yakın iken Rize ile Bartın’ın çok farklıdır.
• Ankara’da Güneş doğduğu anda İzmir’de doğmamıştır.
• Iğdır’a göre saat ayarlandığında İzmir’de ortak saat ile yerel saat farkı daha fazla olur.
• Kış döneminde saatler 30^o doğudaki İzmit’e ayarlanıyordu (2017’ye kadar).
• Türkiye’nin batısı ile doğusu arasında en fazla 76 dakikalık yerel saat farkı vardır.

2. Göreceli (Özel) Konum

• Dünya üzerindeki bir yerin, bölgenin veya ülkenin; Örneğin Türkiye’nin kıtalara, denizlere, boğazlara, geçitlere, ulaşım hatlarına, ticaret yollarına, ülkelere, k türlere ve siyasi birliklere göre konumu ile yer şekillerinin özellikleri, yükselti durumu, kayaç özellikleri, yer altı kaynakları gibi özellikleri göreceli (özel) konum içinde yer alır.
• Daha çok enleme bağlı olan iklim – bitki özellikleri denizellik, karasallık, yükselti ve yer şekilleri gibi göreceli (özel) konum şartlarına bağlı olarak enlem kavramının aksine farklılıklar gösterebilir. Bu özellikler özellikle enleme uygunluk göstermeyen hatta ters düşen fakat göreceli (özel) konumla açıklanabilen çok önemli noktalardır.
• Şimdi aşağıdaki göreceli (özel) konum örneklerine çok dikkat edelim ve yorumlayalım; yine aynı iki harita üzerinde değerlendirme yapalım.

• Aynı enlemler üzerinde olduğu hâlde I’de sıcaklıkların II’ye oranla daha yüksek olması II’de Labrador soğuk su akıntısı, I’de Alaska sıcak su akıntısının etkili olmasıdır.
• VI’da denizel – okyanusal iklimin X’da sert karasal iklimin görülmesi. İzmir’in daima Malatya’dan sıcak olması, İzmir’de gece – gündüz; yaz – kış sıcaklık farklarının Ankara ve Malatya’ya göre düşük olması denizelliğiyle açıklanır.
• Kış mevsiminde Bartın ve Sinop’un Ankara veya Iğdır’dan sıcak olması enlem faktörü ile çelişir. Bu Bartın ve Sinop’un denizel ve alçak olmasıyla ilgilidir.
• Rize’de yağışların İzmir’e ve İzmit’e göre fazla olması göreceli konumla açıklanır. Gerçekte Rize’de dağlar kıyıya paralel ve yüksek olduğundan bol yağış alır.
• Yaklaşık aynı enlemler arasında olduğu hâlde İzmir’de Akdeniz iklimi, maki bitki örtüsü görülürken Ankara, Malatya veya Iğdır’da karasal iklim ve step bitki örtüsü görülür.
• Türkiye’nin çeşitli kültürel, siyasi kuruluşlara üye olması (AGİT, İİT, NATO, KEİ, G-20, BM gibi) özel konumuyla ilgilidir.
• İstanbul ve Çanakkale boğazları gibi önemli su yollarına sahip olması, üç yanının denizlerle çevrili olması.
• Aynı anda farklı yörelerinde farklı mevsim özelliklerinin yaşanması, arazi kullanımı, ulaşım durumu daha çok göreceli (özel) konumuyla ilgilidir.
• Farklı medeniyet ve kültürlerin izlerini taşıması, eski İpek ve Baharat yolları üzerinde bulunması.
• Dağlarının, kara yolu ve demir yolu şebekesinin daha çok batı doğu yönünde uzanması.
• Kıyılar ile iç kesimler arasında belirgin iklim, bitki örtüsü ve yağış farklarının olması.