TÜRKİYE’DE MADENLER

Yer kabuğunun derinliklerinde bulunan ve ekonomik değer taşıyan minerallere maden denir.

Maden yatağında bulunan ve henüz işlenmemiş toplam maden miktarına rezerv denir.

Madenlerin taş ve toprakla karışık hâlde ilk olarak çıkarıldığı durumuna tüvenan adı verilir.

Maden yatağından çıkarılan mineral maddenin taş ve topraktan ayrıldıktan sonra elde edilen net maden miktarına tenör denir.

Minerallerinin doğrudan maden olarak kullanıldığı, metal olmayan madenlere; mermer, fosfat ve kükürt örnek verilebilir.

Kayaçların içindeki minerallerin ergitilerek ayrıştırıldığı madenlere metalik madenler denir. Bu tür madenler volkanik kökenlidir. Bunlara; demir, bakır, kurşun ve krom örnek verilebilir.

Türkiye arazisinin farklı jeolojik zamanlarda oluşması ve Türkiye’de volkanik faaliyetlerinin görülmüş olması maden çeşitliliğinin fazla olmasını sağlamıştır. Fakat birçok maden yatağının düşük rezervli ve dağınık olması ülkedeki madencilik faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir.

Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi’nde madencilik konusunda hızlı gelişmeler yaşanmıştır. Devletin madencilik sektöründe öncülük etmesi için 1935 yılında Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuştur.

Türkiye’de Çıkarılan Başlıca Madenler

Demir

Demir; metal sanayisinin ham maddesidir. Her bölgemizde rezervi vardır. Bu rezervlerden tenörü en yüksek olanlar işletilmektedir. Başlıcaları; Divriği ve Kangal (Sivas), Hekimhan ve Hasançelebi (Malatya), Havran (Balıkesir), Kayseri, Niğde ve Adana illerinin Orta Toroslar’daki Aladağlar’a yakın kesimleri, Kahramanmaraş ve Hatay’dadır. Bu madenlerden çıkarılan demir cevheri; Karabük, Zonguldak- Ereğli, İskenderun, Kırıkkale, Sivas ve İzmir’deki demir-çelik fabrikalarında işlenir.

Bakır

Bakır; günümüzde demirden sonra en çok kullanılan ikinci metal durumundadır. Elektrik ve Isı iletkenliğinin fazla olması nedeniyle elektrik ve elektronik sanayisinin temel ham maddesidir. Üretilen bakırın %80’i elektrik – elektronik sektöründe kullanılır. Bunlara ilaveten bakırın kaynak işlerinde, metalürjide ve bronz üretiminde önemli yeri vardır. Bakır ülkemizde Artvin (Murgul), Kastamonu (Küre), Elâzığ (Maden), Rize (Çayeli)’den çıkarılır. Elde edilen bakır cevheri Samsun, Murgul ve Maden’deki tesislerde işlenir.

Krom

Krom; çeliğe sertlik verir. Kırılma ve darbelere karşı direnç kazandırır, aşınma ve oksitlenmeye karşı da korur. Bu yüzden mermi, gemi, uçak ve top sanayisi ile silahlarla ilgili destek sistemlerinde kullanılır. Yıllık üretimimizin yaklaşık yarısı ihraç edilir. Türkiye krom üretiminde dünyada 5. sıradadır. En önemli yataklar: Guleman (Elâzığ), Kopdağı (Bayburt), Fethiye ve Köyceğiz (Muğla), Acıpayam ve Buldan (Denizli), Orhaneli (Bursa), Mihalıççık (Eskişehir), Aladağ, Pozantı (Adana) ve Kayseri’dedir.

Bor Mineralleri

Bor minerali; plastik, elyaf, ısıya dayanıklı cam sanayisi, temizlik maddeleri üretimi, fotoğrafçılık, emaye ve porselen, çimento, ilaç ve boya sanayisi, roket ve jet yakıtları ile enerji üretimi gibi yaklaşık olarak 250 çeşit alanda kullanılmaktadır. Borun kullanım alanlarının çeşitliliği ekonomik değerini arttırmaktadır. Ülkemizin yaklaşık üç milyar ton bora sahip olduğu hesaplanmıştır. Başlıca bor madeni yataklarımız: Seyitgazi (Eskişehir), Bigadiç ve Susurluk (Balıkesir), Emet (Kütahya) ve Mustafa Kemalpaşa (Bursa) yörelerindedir.

Mermer

Türkiye mermer yatakları bakımından dünyanın önde gelen ülkelerindendir. Ülkedeki mermer rezervinin yaklaşık 5,9 milyar m3 olduğu tahmin edilmektedir. Çok çeşitli türde mermer yataklarının bulunduğu Türkiye’de bu yatakların çoğunluğu jeolojik geçmişinden dolayı Marmara Denizi’nin güneyi ile kıyı ve İç Ege’dedir. Marmara Adası, Balıkesir, Bursa, Bilecik, Muğla, Afyon, Antalya ve Denizli başlıca mermer yataklarının bulunduğu yerlerdir.

Boksit 

Boksitten elde edilen alüminyum elektrik ve elektronik sanayisinde; izolasyon malzemelerinin yapımında, konserve ve ambalaj sanayisinde, inşaat sektöründe ve otomotiv sanayisi olmak üzere birçok alanda kullanılır. Ayrıca hafif olması nedeniyle uçak sanayisinde de çok önemli bir yere sahiptir.

Türkiye’deki başlıca boksit yatakları; Akseki (Antalya), Seydişehir (Konya), Milas (Muğla) ve Saimbeyli (Adana) gibi yörelerde bulunur.

Bu yörelerden elde edilen boksit, Seydişehir’deki alüminyum tesislerinde işlenir.

Barit

Barit; petrol ve doğal gaz aramak için derin sondaj kuyularının açılmasında kullanılan sondaj çamurlarının hazırlanmasında yoğunluk arttırıcı katkı maddesidir. Bowling, golf ve tenis topları üretiminde, cam sanayisinde, çeşitli boyaların yapımında, radyasyon kalkanı olarak ve kauçuk yapımında kullanılır. Türkiye’deki başlıca barit yatakları Alanya ve Gazipaşa (Antalya), Elbistan (Kahramanmaraş), Muş ve Eskişehir yörelerinde bulunmaktadır. Bu alanlarda çıkarılan barit İzmir, Elazığ, Eskişehir ve Antalya’daki barit unu fabrikalarında işlenir.

Fosfat

Kayaçlar hâlindeki tuz bileşikleri olan fosfatın en yaygın kullanım alanı gübre sanayisidir. Gübre sanayisi dışında yem, gıda, deterjan, alaşım metalürjisi, kâğıt, kibrit, harp ve kimya sanayilerinde de kullanılmaktadır. Türkiye’deki fosfat yatakları Mazıdağı (Mardin), Adıyaman, Bingöl, Şanlıurfa ve Bitlis’te yer almaktadır.

Fosfat

Kayaçlar hâlindeki tuz bileşikleri olan fosfatın en yaygın kullanım alanı gübre sanayisidir. Gübre sanayisi dışında yem, gıda, deterjan, alaşım metalürjisi, kâğıt, kibrit, harp ve kimya sanayilerinde de kullanılmaktadır. Türkiye’deki fosfat yatakları Mazıdağı (Mardin), Adıyaman, Bingöl, Şanlıurfa ve Bitlis’te yer almaktadır.

Feldspat

Feldspat; cam, seramik, kaynak elektrotları ve boya sanayisinde kullanılan önemli bir endüstriyel ham maddedir. Türkiye’de feldspatın büyük bir kısmı özel sektör tarafından üretilmekte ve %90’ı ihraç edilmektedir. Dünya feldspat üretiminde önemli bir yere sahip olan Türkiye’nin dünya feldspat ihracatındaki payı 9025’i aşmıştır. Türkiye’deki başlıca feldspat yatakları; Manisa – Demirci, Kütahya – Simav, Aydın – Çine ve Muğla – Milas bölgelerinde yer alır.

Asbest (Amyant)

Sıcaklığa, aşınmaya ve kimyasal maddelere karşı çok dayanıklı, yapıda bir mineraldir. İtfaiyeci elbiseleri, otomobillerin fren balataları, çatı malzemesinde ve ısı kalkanlarında kullanılır. Türkiye’deki başlıca asbest yatakları; Bursa, İskenderun, Erzincan, İzmir, Muğla ve Sivas illerinde yer alır. Kanserojen olduğu için kullanılmamaktadır.

Kurşun ve Çinko

Kuruşunun kullanımı oldukça geniş olup akü, matbaa, boru, lehim gibi birçok alanda kullanılır. Çinko ise demir ve çeliğin sertleşmesinde, döküm sanayisinde kullanılır.

Genellikle bir arada bulunan kurşun ve çinkonun önemli yatakları; Aladağlar (Orta Toroslar), Amasya, Rize, Çanakkale ve Gümüşhane’de bulunur.

Altın

Kuyumculuk, altın kaplama ve süsleme gibi birçok alanda kullanılan altın yatakları İzmir, Gümüşhane, Artvin ve Erzincan’da bulunur.

Antimon

Antimon paslanmaz metal sanayisi, matbaacılık, ilaç, cam ve seramik sanayisi gibi alanlarda kullanılır. Türkiye’deki başlıca antimon yatakları; Balıkesir, Tokat, Kütahya, İzmir, Bilecik ve Niğde illerinde bulunur.

Manganez

Manganez yer kabuğunda demir, baryum, kobalt ve çinko cevherleri ile birlikte bulunur. Bunlar işlenerek saf manganez elde edilir. Manganez, çoğunlukla demir – çelik sanayisinde çeliği sertleştirerek sert ve dayanıklı sanayi çeliği üretimi ile kimya sanayisinde kullanılır. Türkiye’de yaklaşık 3,2 milyon ton manganez cevheri bulunmaktadır. Türkiye’deki başlıca manganez yatakları; Adana (Ceyhan), Denizli, Kastamonu, Balıkesir, Burdur ve Sivas illerinde bulunmaktadır.

Tuz

Tuz denizlerden, tuzlu göllerden ve kaya tuzu yataklarından elde edilir. Türkiye’de üretilen tuzun yarıdan fazlası göllerden temin edilir. En önemli göl tuzu yatağı Tuz Gölü’dür. En büyük deniz tuzlası ise İzmir Körfezi’ndeki Çamaltı Tuzlası’dır. Ülkedeki başlıca kaya tuzu yatakları Çankırı, Kırşehir, Nevşehir, Yozgat, Erzurum, Iğdır, Kağızman (Kars) ve Ağrı yörelerindedir.

Cıva

Doğal ortamda sıvı olarak elde edilen tek metal maden olan cıva aynaların sırlanmasında, altın ve gümüş üretiminde, termometre sıvısı olarak, barometre ve difüzyon pompalarında, pillerin, bazı elektrotların, dişler için amalgamın (cıvalı alaşım) yapımında, katalizör olarak ve böcek öldürücü ilaçların yapımında kullanılmaktadır. Oldukça zehirli bir maden olan cıva insan sağlığı açısından büyük tehdit oluşturabilmektedir. Türkiye’de İzmir Ödemiş, Çeşme, Karaburun ve Konya Sarayönü’nde çıkarılır.

Lüle Taşı

Lületaşı dünyanın çeşitli yerlerinde çıkarılan lüle taşının en kaliteli yatakları Türkiye’de bulunmaktadır. Hafif ve parlak yüzeyli bir kayaç türü olan lüle taşı küçük süs eşyaları, takı ve pipo gibi eşyaların yapımında kullanılır. Türkiye’deki toplam rezervi 56 milyon ton olarak hesaplanmıştır.

Türkiye’deki en önemli lüle taşı yatakları Eskişehir’de (Sarısu, Kayıköyü, Gökçeoğlu) bulunur.

Oltu Taşı

Oltu taşından küçük süs eşyaları yapılır. Erzurum Oltu ilçesinde çıkarılır. Oltu taşı çok zor şartlarda çıkarılan bir maden olmasına karşın yörede yaklaşık olarak 600 civarında ocak vardır.

Enerji Kaynakları

Kömür (Taş Kömürü ve Linyit):
Zonguldak havzası Türkiye’nin önemli taş kömürü üretim yeridir. Ayrıca, Afşin-Elbistan ve Soma gibi yerlerde linyit çıkartılmaktadır. Linyit, termik santrallerde enerji üretiminde kullanılır.

Petrol:
Türkiye’nin petrol üretimi sınırlıdır. Batman, Adıyaman ve Diyarbakır bölgelerinde çıkarılır. Ancak ülkenin ihtiyacını karşılayacak miktarda değildir, bu nedenle büyük ölçüde ithalat yapılır.

Doğalgaz:
Türkiye’de doğalgaz üretimi azdır. Trakya ve Güneydoğu Anadolu’da küçük doğalgaz yatakları bulunmaktadır. Ancak Türkiye, ihtiyacının büyük bir kısmını ithalatla karşılamaktadır.

Hidroelektrik:
Türkiye, hidroelektrik potansiyeli açısından oldukça zengindir. Özellikle Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde büyük hidroelektrik santraller bulunmaktadır. Keban, Atatürk ve Karakaya Barajları en önemli hidroelektrik santralleridir.

Jeotermal Enerji:
Türkiye, jeotermal enerji potansiyeli açısından Avrupa’da ilk sıralardadır. Denizli (Pamukkale), Aydın (Germencik) ve İzmir (Balçova) çevresinde jeotermal enerji potansiyeli yüksektir.

Güneş Enerjisi:
Türkiye, güneş enerjisi potansiyeli açısından avantajlı bir konumdadır. Özellikle Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri güneş enerjisi potansiyelinin en yüksek olduğu yerlerdir.

Rüzgar Enerjisi:
Türkiye’nin rüzgar enerjisi potansiyeli yüksektir. Özellikle Ege Bölgesi’nde İzmir, Çanakkale ve Balıkesir çevresinde rüzgar santralleri kurulmuştur.

Çözümlü Örnek Sorular

Soru 1:
Türkiye’de bor madeni en fazla hangi bölgede çıkarılmaktadır?

A) Karadeniz Bölgesi
B) İç Anadolu Bölgesi
C) Ege Bölgesi
D) Marmara Bölgesi
E) Akdeniz Bölgesi

Çözüm:
Bor madeni Türkiye’de Eskişehir, Kütahya ve Balıkesir çevresinde çıkarılmaktadır. Bu bölgeler Ege ve Marmara Bölgesi’nde yer alır. Ancak çıkarıldığı bölgeler düşünüldüğünde, Ege Bölgesi öne çıkmaktadır.
Cevap: C

---

Soru 2:
Türkiye’de hidroelektrik enerji üretiminde en önemli nehir aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kızılırmak
B) Sakarya
C) Fırat
D) Meriç
E) Aras

Çözüm:
Türkiye’de hidroelektrik enerji üretiminde en büyük pay Fırat Nehri üzerindeki barajlara aittir. Bu nedenle doğru cevap Fırat olacaktır.
Cevap: C

---

Soru 3:
Türkiye’de doğalgaz üretimi en fazla hangi bölgede yapılmaktadır?

A) Marmara Bölgesi
B) Akdeniz Bölgesi
C) Karadeniz Bölgesi
D) Güneydoğu Anadolu Bölgesi
E) İç Anadolu Bölgesi

Çözüm:
Türkiye’de doğalgaz üretimi en fazla Trakya ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde yapılmaktadır. Bu yüzden doğru cevap Güneydoğu Anadolu Bölgesi olacaktır.
Cevap: D

---

Soru 4:
Aşağıdaki enerji kaynaklarından hangisi Türkiye’de en fazla ithal edilmektedir?

A) Hidroelektrik
B) Rüzgar
C) Güneş
D) Petrol
E) Jeotermal

Çözüm:
Türkiye’de petrol üretimi yetersiz olduğu için, ihtiyaç duyulan petrolün büyük bir kısmı ithalatla karşılanmaktadır.
Cevap: D

---

Soru 5:
Türkiye’de Afşin-Elbistan, Manisa-Soma ve Tunçbilek bölgelerinde çıkarılan enerji kaynağı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Taş kömürü
B) Doğalgaz
C) Linyit
D) Petrol
E) Bor

Çözüm:
Bu bölgelerde çıkarılan enerji kaynağı linyittir. Linyit, Türkiye’de termik santrallerde enerji üretiminde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Cevap: C