TÜRKİYE’ DE BAŞLICA YÜZEY ŞEKİLLERİ

Türkiye’de iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle oluşmuş başlıca yer şekilleri dağlar, ovalar ve platolardır.

A) Türkiye’nin Dağları

Türkiye çeşitli oluşumlara sahip dağların bulunduğu bir ülkedir. Bunların başında orojenik hareketler sonucunda oluşmuş kıvrımlı ve kırıklı dağlar ile volkanizma olayları sonucunda oluşmuş volkanik dağlar vardır.

Dağlarımız bulundukları bölgelere göre genel olarak: Kuzey Anadolu (Karadeniz) Dağları, Güney Anadolu (Toros) Dağları, Batı Anadolu, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu dağlarıdır.

1. Kıvrımlı ve Kırıklı Dağlar

Orojenik hareketler sonucunda Türkiye’de oluşan dağların en geniş yer kaplayanı kıvrımlı dağlardır. Genellikle levha hareketleri ve yan basınçlar sonucunda sıkışıp kıvrılıp yükselen antiklinal eksenindeki bu dağlar daha çok III. Jeolojik Zaman’ın sonlarındaki Alp Orojenezi sonucunda oluşmuştur. Karadeniz kıyısı boyunca batıdan doğuya doğru Trakya’da Yıldız (Istranca) Dağları, Bolu – Ilgaz Dağları, Köroğlu, Küre Dağları, Canik Dağları ve Doğu Karadeniz Giresun, Rize
dağlarıdır.

Güney Anadolu’da Batı Toroslar, Orta Toroslar ve Güneydoğu Toroslar şeklinde uzanırlar.

Şimdi bu kıvrımlı dağlan ayrıntılı olarak görelim.

Kuzey Anadolu Dağları

• Karadeniz Bölgesi’nde dağlar kıyıya paralel uzanır.
• Doğu Karadeniz Dağları’nda 4000 metreye yaklaşan zirveler bulunur ve denize çok yakındır. Doğu Karadeniz kıyı kesiminde Giresun, Rize ve Kaçkar dağları, iç kesimde Mescit ve Yalnızçam dağları bulunur.
• Orta Karadeniz’de dağlar kıyının oldukça gerisinde uzanır ve Kızılırmak ile Yeşilırmak tarafından aşındırılıp alçaltılmıştır. Yükseltileri 2000 metreyi nadiren aşar. Orta Karadeniz’de Canik ve Çamlıbel dağları yer alır.
• Batı Karadeniz’deki dağların yükseltisi Doğu Karadeniz’den alçak ve kıyıya daha uzaktır. Orta Karadeniz’dekilerden ise daha yüksek ve kıyıya daha yakındır. Kıyıdan itibaren üç sıra hâlinde uzanana Küre, Ilgaz ve Köroğlu dağları bölümdeki sıradağlardır.

Türkiye’nin dağlarını Kıvrımlı, kırıklı ve Volkanik oluşumlu dağlar olarak birde haritada görelim.

Akdeniz Bölgesi’nin Dağları

• Akdeniz Bölgesi’nde dağlar kıyıya paralel uzanır.
• Bölgede Batı Toroslar ve Orta Toroslar yer alır.
• Bölgenin batısından Göller Yöresi’ne kadar güneybatı – kuzeydoğu yönünde uzanan Akdağ, Barla ve Beydağları yer alır.
• Göller Yöresi ile Taşeli Platosu arasında kuzeybatı – güneydoğu yönlü Sultan, Dedegöl, Akdağ ve Geyik dağları uzanır.
• Taşeli Platosu’nun doğusundan itibaren güneybatı – kuzeydoğu yönlü uzanan Orta Toroslar başlar ve Akdeniz Bölgesi’nin doğusuna kadar uzanırlar.
• Bolkar, Aladağlar, Tahtalı ve Binboğa dağları Orta Toroslarda yer alan dağlardır. Orta Toroslarda yükseltileri 3500 metreyi aşan pek çok tepe bulunur.

İç Anadolu Bölgesi’nin Dağları

• İç Anadolu Bölgesi genel olarak platoluk ve ovalık bir bölge olduğundan uzun sıradağlar bulunmamaktadır.
• Dağlar genel olarak bölgenin doğusunda Sivas ve Yozgat yörelerinde yoğunlaşır.
• Bölgedeki başlıca kıvrım dağları Emir Dağlan, Ayaş Dağı, Elmadağ ve Orta Kızılırmak Bölümü’nde Akdağlardır.

Doğu Anadolu Bölgesinin Dağları

• Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye’nin en yüksek ve engebeli bölgesidir.
• Türkiye’nin kuzeyinde ve güneyinde uzanan sıradağlar Doğu Anadolu Bölgesi’nde birbirine yaklaşır.
• Kuzey Anadolu ve Toros Dağları arasında sıralar hâlinde uzanan dağ kuşakları bulunur.
• Mercan, Bingöl ve Aras dağları bölgedeki kıvrım dağlarından bazılarıdır.
• Bölgenin güneyindeki Hakkâri Dağları, Güneydoğu Toros Dağları’nın devamı olup yükseltisi 4000 metreyi aşar (Buzul Tepesi – Uludoruk 4134 m).

Türkiye’de yer şekillerinin bugünkü görünümü almasında dış kuvvetlerin etkileri nelerdir?

• III. Jeolojik Zaman sonlarında yüksek sahalar başta akarsular olmak üzere dış kuvvetlerin etkisiyle aşınarak peneplen (alçak düzlükler) hâline gelmiştir (IV. Jeolojik Zaman’da epirojenik hareketlerle tekrar yükselmiştir).
• IV. Jeolojik Zaman boyunca ve günümüzde devam eden faaliyetlerle akarsular yüksek sıradağları aşındırarak derin vadiler oluşturmuş veya aşınarak alçalmıştır.
• Dağlardan aşınan tortullar taşınarak grabenlere, vadilere ve kıyılara biriktirilmiş ve ovalar meydana gelmiştir.
• Yüksek ve düz sahalar akarsularca aşındırılarak derin vadilerle yarılmış ve platolar oluşmuştur.
• Buzul Çağı’nda 2200 metreye kadar inen buzulların etkisiyle buzul vadileri, sirkler ve buzul gölleri oluşmuştur.
• Kıyılarda dalga ve akıntıların etkileriyle plajlar, falezler, kıyı kordonları, tombolo ve lagünler oluşmuştur.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Dağları

• Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye’de dağların en az olduğu bölgedir.
• Bölgenin kuzeyinde Doğu Anadolu’ya arasındaki sınır boyunca Güneydoğu Toroslar dışbükey bir kavis çizerek uzanır.
• Bölgenin doğusunda Mardin ile Batman arasında eski aşınım artığı niteliğinde olan Mardin Dağları uzanır.

Orojenik hareketler sonucunda kıvrılamayıp kırılan yer kabuğu kütleleri (eski veya yaşlı olduğundan) kırılıp yükselerek ki bunlar genel olarak horst olarak tanımlanan yerlerdir, kırıklı dağlar oluşturmuştur. Genel olarak Batı Anadolu’da Ege kıyı kuşağında geniş yer kaplarlar. Kırılmalar veya faylanmalarla oluşmuş bu dağların aynı zamanda deprem kuşaklarından biri olduğunu unutmayınız.

Ege Denizi’ne doğru batı — doğu yönünde dik uzanan bu dağlar kuzeyden yüzeye doğru Kaz Dağları, Madra, Yunt Dağı, Bozdağlar, Aydın Dağları ve Menteşe Dağları’dır. Ayrıca Doğu Akdeniz’de Nur (Amanos) Dağları, kuzey — kuzeydoğu; güney – güneybatı yöndeki Halay çukurluğu boyunca uzanan bir fayın batı tarafında bulunan kırıklı dağ kuşağıdır.

2. Volkanik Dağlar

Türkiye’de III. Jeolojik Zaman’ın sonlarında volkanik püskürmeler sonucunda oluşmaya başlayıp IV. Jeolojik Zaman’da oluşumunu tamamlamış çok sayıda volkanik dağ bulunduğu gibi ondan daha geniş alan kaplayan volkanik örtülü araziler de bulunmaktadır.

Türkiye’de volkanik dağların en geniş yer kapladığı Doğu Anadolu ve Orta Anadolu’nun doğusudur.

Günümüzde aktif bir volkanımız olmamakla birlikte volkanik örtüler ve dağlar henüz taze ve genç oluşumlu kabul edilir. Şimdi bunları ayrıntılı görelim;

Doğu Anadolu’daki Volkanik Dağlar

• Türkiye’de volkanik araziler en çok bu bölgede bulunur.
• Volkanlar Van Gölü’nün batısı ile Iğdır Ovası arasında güneybatı – kuzeydoğu yönlü bir hat boyunca sıralanır.
• Büyük ve Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Süphan, Nemrut, Kısır Dağı ve Aladağ başlıca volkan dağlarıdır.
• Van Gölü’nün batısındaki Nemrut volkanı Türkiye’nin en büyük, Dünya’nın da sayılı kalderalarından birine sahiptir.
• Palandöken, Allahuekber, Dumlu ve Kargapazarı dağları, bölgedeki volkanizmayla oluşan sıradağlardır.

İç Anadolu’daki Volkanik Dağlar

• Bölgedeki volkanlar Konya Ovası ile Kayseri Ovası arasında güneybatı – kuzeydoğu yönünde bir hat boyunca sıralanır.
• Erciyes, Hasandağı, Melendiz, Karadağ ve Karacadağ bölgedeki başlıca volkan dağlarıdır.

Kapadokya Yöresi’nde Ürgüp – Göreme – Üçhisar arasındaki sahada tüflerden oluşan volkanik araziler yer alır. Bu arazide Dünya’daki en ilginç yer şekillerinden olan peri bacaları oluşmuştur.

Güneydoğu Anadolu’daki Volkanik Dağlar

Güneydoğu Anadolu’da Şanlıurfa ile Diyarbakır arasındaki bölgede Karacadağ volkanı bulunur. Bu volkanın özelliği daha çok akıcı lavlardan oluşmuş olduğundan konisi daha alçak (1938 m) ve geniş alana yayılmıştır.

Ege’deki Volkanik Dağlar

Manisa’da Kula – Karataş arasında Türkiye’nin en genç volkanik sahaları yer alır. Bu sahada birçok küçük volkan konisi daha çok tüf konileri şeklinde yer alır.

Akdeniz Bölgesi’nde Volkanik Arazi

• Isparta’da volkanik arazi ve Gölcük Kalderası, Beyşehir ile Seydişehir arasında Erenler Dağı ve Alacadağ bulunur.
• Ceyhan’ın doğusunda ve Hatay’da Hassa çevresinde volkan konileri yer alır.

Karadeniz Bölgesi’nde, Köroğlu Dağları’nda volkan örtüleri vardır.

Marmara Bölgesi‘nde Uludağ deniz altı püskürmesiyle oluşmuştur.

B) Türkiye’nin Platoları

C) Türkiye’nin Ovaları