Türkiye Selçuklu Devleti Kuruluş Dönemi

Türkiye Selçuklu Devleti Yükseliş Dönemi

Türkiye Selçuklu Devleti Yıkılış Dönemi

---

Türkiye Selçuklu Devleti, 11. yüzyılın sonlarından 13. yüzyılın ortalarına kadar varlığını sürdüren ve Anadolu’nun siyasi, kültürel ve sosyal yapısını derinden etkileyen önemli bir Türk devletidir. Selçuklular, Anadolu’yu fethederek Türk kültürünün bu topraklarda kök salmasını sağladılar. Kültür ve medeniyet alanında gerçekleştirdikleri faaliyetler, mimariden sanata, bilimden edebiyata kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.

Selçuklu Devleti, özellikle İslam kültürü ile Türk geleneklerini harmanlayarak özgün bir medeniyet inşa etmiştir. Bu dönemde, medreseler, camiler, kervansaraylar ve türbeler gibi önemli yapılar inşa edilmiş; bilim ve sanat alanında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir. İslam dünyasında önemli bir merkez haline gelen Selçuklu, bilim, felsefe ve sanat alanında büyük katkılar sunmuş; birçok bilim insanı, şair ve sanatçı yetiştirmiştir.

Bu ders notunda, Türkiye Selçuklu Devleti‘nin kültürel ve medeniyet alanındaki gelişmeleri incelenecek; Selçuklu mimarisi, edebiyatı, bilim ve sanat faaliyetleri detaylandırılacak, bu süreçte öne çıkan önemli şahsiyetler ve eserler ele alınacaktır. Selçuklu’nun kültürel mirası, günümüzdeki Türk kültürü üzerinde de derin izler bırakmış ve sonraki dönemlerdeki Osmanlı İmparatorluğu’nun kültürel gelişimine de zemin hazırlamıştır.

Türkiye Selçuklu Devletinde Kültür ve Medeniyet Ders Notu

Anadolu Selçuklu Devleti, tarihsel köklerini Büyük Selçuklu Devleti’ne dayandırarak, onu bir örnek ve ilham kaynağı olarak benimsemiştir. Bu durum, devletin siyasi, kültürel ve sosyal yapılarına yansımış; yönetim biçiminden mimariye, hukuktan sanata kadar birçok alanda Büyük Selçuklu’nun izlerini sürdürmüştür. Böylece Anadolu Selçukluları, geçmişten gelen bu mirası geliştirerek kendi medeniyetlerini inşa etmiş, aynı zamanda Türk-İslam kültürünün bu topraklardaki temellerini sağlamlaştırmıştır.

Devletin Yönetimi

Merkezi Yönetim

Hükümdar

1. Anadolu Selçuklu hükümdarları Sultan, Keykubat, Keyhüsrev, Keykavus, Rükneddin, Sultan’ı Galip gibi unvanlar kullanmıştır.

Uyarı: Bu unvanların kullanılması Anadolu Selçuklu Devleti’nin İran kültürünün etkisinde kaldığının göstergesidir.

2. Anadolu Selçuklu Devleti hükümdarlar devletin başına kut inancıyla geçmişlerdir. Ayrıca bu devlette “Ülke hanedan üyelerinin ortak malıdır.” anlayışı vardır.

3. Bu anlayış taht kavgalarının çıkmasına ve devletin yıpranmasına zemin hazırlamıştır.

Melikler

1. Hanedan üyeleri tahta çıkmadan önce devlet deneyimi kazanmaları için Melik unvanıyla çeşitli yerlere yönetici olarak atanmışlardır.

2. Meliklerin kendi adına para basmaları, hutbe okutmaları, diğer devletlerde savaş ve barışa karar vermeleri yasaktır.

Uyarı: Bu uygulama ile merkezi otoriteyi güçlü tutmak amaçlanmıştır.

Atabeyler

Meliklerin yanında onlara devlet deneyimi kazandırmak melikleri eğitmek amacıyla Atabey adı verilen görevliler atanmıştır.

Divan Teşkılatı (Hükümet)

1. Devlet bünyesinde siyasi, sosyal, ekonomik sorunların görüşülüp karara bağlandığı teşkilattır. Bu kurum Divan-ı Saltanat ya da Büyük Divan olarak da isimlendirilmiştir.

2. Divan’ın başında Sultan vardır. O olmadığı zamanlarda divana vezir başkanlık yapmıştır.

3. Divan-ı Saltanattan başka merkezi yönetimde meşveret meclisi de vardır. Bu mecliste hükümdar olacak kişilerin belirlenmesinden, devletin iç ve dış politikalarına kadar pek çok konu görüşülmüştür.

Taşra Yönetimi

Anadolu Selçuklu Devleti’nde ülkeyi daha kolay yönetmek ve merkezi otoriteyi güçlü tutmak amacıyla ülke, vilayetlere ayrılmıştır. Üç tür vilayet vardır.

1. Merkeze Bağlı Vilayetler

• Gelirleri ve yönetimleri doğrudan Divan’a ait olan vilayetlerdir.
• Merkezi vilayetlerde askeri ve sivil işlere subaşı, belediye işlerine muhtesip, adalet işlerine kadılar bakmıştır.
• Ayrıca önemli şehirlerde güvenlik ve zabıta işlerine şıhne adı verilen askeri valiler bakmıştır.

2. Meliklerin Yönetimindeki Vilayetler

• Ülke hanedan üyelerinin ortak malı olduğu için hanedan mensubu olan Meliklere valilik görevi verilmiştir.
• Melikler yanlarında atabey adı verilen görevlilerle bu vilayetleri özerk olarak yönetmişlerdir.

3. Uç Vilayetleri

• Uç beyleri hem valilik yapmış hem de sınırları korumuştur.
• Bu vilayetler Bizans sınırında kurulur.

Hukuk

İki tür hukuk yapısı vardır.

1. Şer’i Hukuk

• Evlenme, boşanma, miras, nafaka ve vakıflarla ilgili davalara bakar.
• Mahkemelerin başında kadılar vardır.
• Ayrıca askeri davalara da Kadıasker (Kadı-i leş­ ker) bakmıştır.

2. Örfi Hukuk

• Kanunlara uymayanlar ve toplumun güvenliğini bozanlar örfi hukuk’a göre yargılanmıştır.
• Mahkemenin başında Emir’i Dad adı verilen gö­ revli vardır.

Ordu

Anadolu Selçuklu Devleti’nin ordusu başlıca şu bölümlerden meydana gelmiştir.

1. Hassa Askerleri (Gulaman-ı Saray)

• Değişik milletlerden satın alınan ya da toplanan çocukların gulamhane adı verilen ocaklar da yetiştirildikten sonra oluşturulan askeri sınıftır.
• Bu birlikler hükümdarın şahsına bağlı özel birliklerdir.

2. Tımarlı Sipahiler (İkta Askerleri)

İkta sahiplerinin yetiştirdiği Türklerden oluşan askeri sınıftır.

3. Türkmenler

Sınır boylarında savaşa hazır durumda bulunan askeri sınıftır.

4. Bağlı Devlet ve Beylik Askerleri

Savaş zamanlarında Selçuklu ordusuna katılan güçlerdir.

5. Ücretli Askerler

İhtiyaç duyulduğunda orduda geçici olarak görevlendirilen askerlerdir.

6. Gönüllüler

Savaş bölgelerine yakın boylardan orduya katılan kuvvetlerdir.

Uyarı: Selçuklu Devleti’nde savaşa gönüllü katılanlara “gaziyan” , komutanlarına ise “dizdar” denmiştir.

Donanma

• Anadolu Selçuklu Devleti üç tarafının denizlerle çevrili olması ve liman kentlerine sahip olmasından dolayı; denizcilik faaliyetlerine önem vermiştir.
• Anadolu Selçuklu Devleti Türk tarihinin ilk denizci devletidir.
• Bu devlet Sinop, Antalya, Alanya’da tersaneler kurmuştur.

Uyarı: Analdolu Selçuklu Devleti’nde ordu komutanlarına Emr’ül Ümera donanma komutanlarına ise Meliküs Sevahil ya da Reis’ül Bahr denmiştir.

Ekonomik yapı

• Anadolu Selçuklu Devleti’nde coğrafi şartlara göre ekonomik faaliyetler değişiklik göstermiştir.
• En önemli ekonomik uğraş ticarettir. Anadolu Selçukluları ticareti geliştirmek için bazı faaliyetlerde bulunmuşlardır;

1. Liman kentleri fethedilmiştir.
2. Ülke içinde kervansaraylar kurulmuştur.
3. Düşük gümrük tarifesine dayalı ticaret anlaşmaları yapılmıştır.
4. Tüccarların malları sigortalanmıştır.
5. Ticaret yolları üzerinde güvenliği sağlamak amacıyla derbent adı verilen karakollar kurmuşlardır.

Sanayi

Sanayi sektörünün büyük kısmı Ahiler tarafından örgütlenmiştir.

Ahilik

• Esnaflar arasında oluşturulan yardımlaşma ve dayanışmayı sağlayan sosyo-ekonomik teşkilattır.
• Ahiler insanı bütün olarak düşündükleri için ekonomi dışında üyelerine ahlaki eğitimde vermişlerdir.

Ahilerin başlıca faaliyetleri

1. Kazançlarının bir kısmını yardıma muhtaç olanlara vererek sosyal adaletin sağlanmasına katkıda bulunmuşlardır.

2. Üretilen malların kalitesini ve fiyatını kontrol etmişlerdir.

3. Zor durumda olan esnaflara kredi sağlamışlardır.

4. Ustalık-çıraklık imtihanı yapmışlardır. (Ahilikte çırak-kalfa-usta arasında sıkı bir hiyerarşi vardır. Ancak belirli aşamalardan geçen kişiler bir üst basamağa geçebilmiştir.)

5. Ahi teşkilatının faaliyetleri üretici ve tüketiciyi korumuş, haksız kazancın önüne geçmiştir.

6. Devletten para çıkmadan ücretsiz bir ordu yetiştirilmiştir.

7. Konar-göçer Türkmenler yerleşik hayata geçirilmiştir.

Mülk Topraklar

• Kişinin kendisine ait olan toprağı alıp-satabildiği miras bırakabildiği topraklardır.
• Mülk topraklar yaygın değildir. Toplum içinde zengin bir sınıfın oluşumu devlet tarafından engellenmiştir.

Uyarı: Anadolu Selçuklu Devleti’nde üstün hizmetleri görülen devlet adamları ve askerlere de mülk arazi verilmiştir.

Vakıf Topraklar

• Devlete ait olan toprakların bir kısmının halkın temel ihtiyaçlarına ayrıldığı sistemdir.
• Vakıf topraklarının gelirleriyle cami, medrese, imarathane, yol, köprü, çeşme, darüşşifa, kervansaray gibi yapılar oluşturulmuştur.
• Vakıf toprakları amaç dışı kullanılamaz alınıp satılamaz.

Fikir, Dil, Edebiyat ve Tarih

Fikir Hayatı;

Moğol istilasıyla İran, Harizm, Türkistan gibi bölgelerden çok sayıda düşünür ve bilim adamı Anadolu’ya göç etmiştir. Bu göçleri sayesinde Anadolu’da fikir hayatı canlanmıştır.

Mevlana Celaleddin Rumi

• Anadolu Selçuklu hükümdarı I. Alaaddin Keykubat döneminde Konya’ya gelmiştir.
• Tasavvuf alanında çalışmalar yapmış bir bilim adamıdır.
•  Altı ciltlik farsça kaleme aldığı Mesnevi’si vardır.

Hacı Bektaşi Veli

• Horosan’dan Anadolu’ya gelen bir düşünürdür.
• Bektaşiliğin temelini anlattığı Makalat adı verilen eseri vardır.

Uyarı: Bunların dışında Anadolu Selçuklu bünyesinde Muhyiddin Arabi, Sadreddin Konevi ve Caca Bey (Astronomi alanında çalışmalar yapmış ve Kırşehir’de rasathane kurmuştur.) gibi düşünürler de vardır.

Dil ve Edebiyat

• Anadolu Selçuklu Devleti’nde bilim dili Arapça resmi ve edebi dil ise Farsçadır.
• Bundan dolayı bu dönemde Türkçenin gelişimi yavaşlamıştır.

Tarih

• Anadolu Selçuklu Devleti’nde tarih yazıcılığı gelişmiştir.
• Örneğin: Ravendi’nin yazdığı Selçuklu Tarihi, İbni Bibi’nin I. Alaaddin Keykubat dönemini kapsayan Türkiye Selçuklu Tarihi, Kerimüddin Aksarayi’nin Selçuklu Tarihi eserleri vardır.

Uyarı: Bu dönemde;
1. Aşık Paşa – Garipname
2. Yunus Emre – Divan, Risalet’ün Nushiye
3. Germiyanlı Ahmedi – İskendername
4. Hoca Dehhanni – Selçuklu Şehnamesi (Anadolu’daki ilk divan şairidir.)
5. Mevlana – Mesnevi, Divan-ı Kebir gibi eserleri yazmışlardır.

SANAT

Anadolu Selçuklu Devleti sanatının kökeni Türk-İslam devletlerine dayanmakla birlikte Anadolu’daki eski kültürlerden de yararlanmıştır. Anadolu mimarisi dini, sivil ve askeri mimari olarak üçe ayrılmıştır.

Uyarı: Anadolu Selçuklu Devleti’nde mimaride süsleme sanatı olarak bitki figürleri, geometrik şekiller, yazı sanatları, kabartma işlemeler kullanılmıştır.

Dini Mimari: Cami, medrese, külliye, türbe, kümbet, tekke, zaviye ve mescit gibi yapılardır.

Dini Mimari Örnekleri

1. Alaaddin camileri → Konya ve Niğde (Anadolu Selçuklu Devleti’nden kalan en eski camidir.)

2. Ulu Cami → Malatya, Sivas ve Afyon (Sivas’taki Ulu Cami ilk Selçuklu camisidir.)

3. Gök Medrese Cami → Amasya

4. Çifte Medrese → Kayseri

5. Hunat (Huand) Hatun Medresesi → Kayseri

6. Sırçalı Medrese → Konya

7. Karatay Medresesi → Konya (En zengin süslemeye sahip medreselerden biridir.)

8. İnce Minareli Medrese → Konya (Taş işçiliğinin en güzel örneğidir.)

9. Caca Bey Medresesi → Kırşehir

10. Üç Medrese → Sivas (Gök Medrese,- Buruciye ve Çifte Minareli Medrese) (Anadolu’da en zengin süsleyemeye sahip medresedir.)

11. Çifte Minereli Medrese→ Erzurum (Anadolu’nun en büyük medresesidir.)

12. Hunad Hatun Külliyesi → Kayseri

13. Hacı Kılıç Külliyesi → Kayseri

14. Sahip Ata Külliyesi → Konya

15. Döner Kümbet → Kayseri

16. II. Kılıç Arslan Kümbeti → Konya

17. Ulu Kümbet → Ahlat

18. Taş Mescit → Konya

19. Sırçalı Mescid → Konya

20. Karatay mescit → Konya

21. Aslanhane Camii → Ankara

Uyarı: Türk-İslam devletlerinde dini yapıların içinde misafirlerin kaldığı odalara tabhane denir.

Sivil Mimari: Saray, kervansaray, han, darüşşifa, hamam, köşk ve köprü gibi yapılardır.

Sivil Mimari Örnekleri

1. Kubâdâbâd Sarayı → Beyşehir

2. Alaiye Sarayı → Alanya

3. Kubâdiye Köşkü → Kayseri

4. Gevher Nesibe Darüşşifası → Kayseri (Anadolu Selçuklu Devleti’nin en büyük ve ilk hastanesidir.)

5. I. İzzettin Keykavus Şifahanesi → Sivas

6. Muineddin Pervane Şifahanesi → Konya

7. Amasya Darüşşifası → Amasya

8. Gıyasiye Darüşşifası → Kayseri

9. Evdir Han – Kırkgöz Hanı

10. Öresun Hanı

11. Çiftlik Han

12. Ağzı Kara Han

13. Zazadin Hanı

14. İshaklı Hanı

15. Sarı Han

16. Sultan Han (Anadolu Selçuklu Devleti’nin en bü­ yük kervansarayıdır.)

17. Ezine Pazar Hanı

18. Çay Hanı

19. Altın Han

Askeri Mimari:

• Sur, kale, burç, kule, kışla ve tersane gibi yapılardır.
• Bu sanatların dışında çinicilik (Mimaride iç ve dış süslemelerde kullanılmıştır.), resim ve heykel, vitray (cam sanatı), kabartma, tezhip, hat, minyatür, ağaç, taş, maden işlemeciliği, kakmacılık, musiki ve oymacılık ve sahne sanatları vardır.

Türkiye Selçuklu Devleti Yıkılış Dönemi