TÜRK HALK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ VE TÜRLERİ
Anonim Halk Şiiri Nazım Biçimleri
1. MANİ
Tek dörtlükten oluşan mani, halk şiirinin en küçük nazım biçimidir.
Birinci, ikinci ve dördüncü dizeler uyaklı, üçüncü dize serbesttir, yani uyak düzeni şöyledir: aaxa. Farklı biçimlerde de kafiyeli olan maniler vardır.
7’li hece ölçüsüyle söylenir.
Manilerin ilk iki dizesi, uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir. Genellikle asıl söylenmek istenen düşünce sondu dizede yer alır
Manilerin başlıca konusu aşk, özlem olmakla birlikte, her türlü konuda mani söylenebilir.
Maniler, konu bakımından şu şekilde sınıflandırılabilir: a) Ramazan, bekçi ve davulcu manileri, b) Semai kahvelerinde söylenen maniler (İstanbul manileri), c) Mektup manileri, d) Düğün manileri, e) Niyet manileri, f) Gurbet manileri, g) Beddua manileri, h) Asker manileri, ı) Giyim ve kuşam manileri, i) Gün ve mevsimlerle ilgili maniler, k) Şehirler için söylenen maniler, l) Gözle ilgili maniler, m) Kahve manileri, n) Tabiat olaylarıyla ilgili maniler…
Maniler yapı bakımından çeşitli guruplara ayrılır:
a) Düz ya da Tam Mani
Yedi heceli dört dizeden oluşan manilere düz ya da tam mani denir.
b) Kesik ya da Cinaslı Mani
İlk dizesinin hece sayısı yedi heceden az olan manilerdir. Dizeleri genellikle uyaklarla kurulur. Bundan dolayı böyle manilere “cinaslı mani” de denir.
c) Yedekli ya da Artık Mani
Düz ve kesik manilerin sonuna uyakları aynı olan bir veya birkaç dize daha getirilerek yapılan manilerdir.
d) Karşılıklı Mani (Karşı beril Deyiş)
En az İki kişinin karşılıklı olarak söyledikleri manilerdir. Bunlar sorulu cevaplı biçimde düzenlenir. Bir çeşit sazsız atışmadır. Böyle manilerde kimi zaman maninin kimin ağzından söylendiği belirtilir. Karşılıklı maniler düz mani şeklindedir.
2. TÜRKÜ
“Türk” sözcüğünün sonuna nispet eki eklenerek türetilen “türkü” sözcüğü, “Türk’e ilişkin, Türk’e mensup, Türk’e özgü” anlamlarına gelir.
Düzenleyicisi belli olmayan, halkın sözlü geleneğinde oluşup gelişen, çağdan çağa ve yerden yere içeriğinde olsun, biçiminde olsun değişikliklere uğrayabilen ve her zaman bir ezgiyle söylenen şiirlere türkü adı verilir.
Türküler anonimdir ancak söyleyeni belli, kişisel halk şiiri biçimleri arasına giren türküler de vardır.
Sevgi, ayrılık, kahramanlık, ölüm, kıtlık, deprem gibi kişisel ya da toplumsal konular işlenir.
Türküyü diğer halk edebiyatı şiirlerinden ayıran en önemli özelliği ezgisidir.
Kimi zaman bir saz şairinin söylediği bir parça da sonradan türkü haline gelebilir.
Türküler hece ölçüsünün genellikle yedili, sekizli ve on birli hece kalıplarıyla söylenir.
Türküler; yapıları, ezgileri ve konularına göre şöyle sınıflandırılabilir:
a. Yapılarına Göre Türküler: Bentleri mani dörtlükleriyle kurulan türküler, bentleri beyitlerle kurulan türküler…
b. Ezgilerine Göre Türküler: Bozlak, hoyrat, kayabaşı, uzun havalar, kırık havalar…
c. Konularına Göre Türküler: Türküler konu olarak “deprem, ölüm, kıtlık, kahramanlık, sevgi, ayrılık” gibi konuları işler. Konu bakımından türkü çeşitleri şunlardır: ninniler, çocuk türküleri, doğa türküleri, aşk türküleri, kahramanlık ve askerlik türküleri, tören türküleri, iş türküleri, karşılıklı türküleri, ölüm türküleri (ağıtlar), oyun türküleri. ..
Türkü bentleri, yapı ve sözleri bakımından iki bölümden oluşur. Birinci bölüm türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür ki “bent” adı verilir. ikinci bölüm ise her bendin sonunda yinelenen nakarattır. Bu bölüme “bağlama” (bağlantı) ya da “kavuştak” denir. Bentler ve kavuştaklar kendi aralarında uyaklanırlar.
3. NİNNİ
Ninni, annenin ya da bir aile büyüğünün çocuğu uyutmak bazen de sevmek için kendine özgü bir besteyle söylediği ve başında “hu, hu”, sonunda “e, e, ee”, “ninni, ninni” gibi ifadelerin yer aldığı basit sözlü türkülerdir.
Ninniler, hece ölçüsüyle söylenmiştir ancak bazı ninnilerde hece ölçüsünde zamanla unutulma olduğu için tutarsızlıklar vardır.
Ninnilerin başında ve sonunda genellikle kalıplaşmış ifadeler yer alır.
Ninniler, genellikle çocuğun cinsiyetine göre farklı özellikler gösterir.
4. AĞIT
İnsanoğlunun ölümü karşısında canlı—cansız bir varlığını kaybetme, korku, telaş ve heyecan anındaki üzüntülerini, feryatlarını, isyanlarını, talihsizliklerini düzenli düzensiz söz ve ezgilerle ifade eden türkülerdir.
Anonim olmakla birlikte söyleyeni belli olan ağıtlar da vardır.
Ağıtlarda 7’li hece ölçüsü dışında 8’li ve 11’li hece ölçüleri de kullanılır.
