Toprak Tipleri

Doğadaki topraklar oluştukları yerlere ve oluşma şekillerine göre; zonal, azonal ve intrazonal topraklar şeklinde üç gruba ayrılır.

1. Zonal (Ana kaya) Topraklar,

• a) Laterit
• b) Kırmızı Topraklar (Terra Rosse)
• c) Kahverengi Orman Toprakları
• d) Podzol Topraklar
• e) Tundra Toprakları
• f) Çernezyom Toprakları
• g) Kestane rengi – Kahverengi Step Toprakları
• h) Çöl Toprakları

2. İntrazonal Topraklar

• a) Halomorfik Topraklar
• b) Hidromorfik Topraklar
• c) Kalsimorfik Topraklar
  Vertisoller
  Rendzinalar

3. Azonal (Aşınmış) Topraklar

• a) Alüvyal Topraklar
• b) Kolüvyal Topraklar
  Regosoller
  Litosoller
• d) Moren (buzultaş) Toprakları
• e) Lösler

1. Zonal Topraklar 

Bulunduğu yerin kaya yapısı, yer şekilleri ve iklim özellikleriyle bitki n de etkisiyle oluşmuş A, B, C horizonlarının belirgin bir şekilde görüldüğü ana kaya toprakları veya yerli topraklardır.

İklim, sıcaklık ve yağış koşullarını etkileyerek fiziksel ve kimyasal çözünmelerin şiddetini belirler. Bu durum toprağın yıkanma durumunu, humusunu ve derinliğini etkiler. Yağış ve yıkanma fazla ise mineral ve tuzlar azdır. Yağışlar az, sıcaklık ve buharlaşma fazla ise mineral ile tuzlar zengindir ve alkali özellik gösterir.

Yer şekillerinin özelliği toprak oluşumunu ve kalınlığını etkiler. Eğimli yamaçlarda aşınma ve taşınma fazla olduğundan toprak kalınlığı azdır. Düzlük veya çukur alanlarda ise toprak daha kalındır.

Yükselti arttıkça sıcaklık azalır ve toprak oluşumu yavaşlar. Ancak fiziksel çözülme artar. Bitki örtüsü de değişir. Toprağın humusu, rengi ve mineral özelliği de farklılaşır.

Bakı faktörüne bağlı olarak Güneş’e bakılı yamaçlarda diğer şartlar eşit ise toprak oluşumu hızlı olduğundan toprak kalınlığı da fazladır.

Ana kayanın özelliği toprağın asli unsuru olarak mineral yapısını yansıtır. Volkanik, karstik veya başkalaşım kayaları, kayaların sert veya yumuşak olması fiziksel veya kimyasal çözünme üzerinde etkili olarak toprak oluşumunda etkili olur. Genel olarak sert kayaların üzerinde oluşan toprak daha ince iken yumuşak kayalar üzerinde daha kalındır.

Toprak Oluşumunda Kayaların Etkisi

Ana kayanın fiziksel ve kimyasal özellikleri yanında bitki örtüsü ve hayvanların etkisi toprak oluşumundaki süreçlere dahil olmaktadır. Normal şartlarda 1 cm’lik toprak tabakasının oluşması için yaklaşık 100 yıl gereklidir. Bu süreye göre 80 -100 cm’lik ekilebilir bir toprağın oluşabilmesi için binlerce yıl gereklidir. Buna göre doğada en önemli varlık topraktır. Belli şartlarda kendini yenilese bile oluşum zamanı oldukça uzundur. O hâlde var olan topraklarımızı korumak geleceğimizi güvence altına almak demektir.

Zonal Toprak Tipleri

a) Laterit Topraklar

Nemli, yağışlı ve sıcak olan Ekvatoral iklim kuşağının yıkanmış, mineral bakımından fakir, kiremit kırmızısı renkte toprağıdır. Gür bitki örtüsü olduğu hâlde canlıların tüketimi ve yıkanma sebebiyle humus bakımından fakir topraklardır.

b) Kırmızı Topraklar

(Terra Rossa): Akdeniz iklim bölgesindeki kalkerli araziler üzerinde kimyasal çözünmeyle oluşmuş demiroksit bakımından zengin turuncu -kırmızımsı topraklardır. Genellikle ince bir humus tabakası vardır. Çok verimli olmamakla beraber gübreleme ve sulama yöntemiyle verimli hâle getirilebilir.

c) Kahverengi Orman Toprakları: Orta kuşağın nemli bölgelerindeki geniş yapraklı orman sahalarında oluşmuş, humus bakımından zengin
topraklardır. Yağış fazla olduğundan topraktaki mineraller azalmıştır. Özellikle ılıman okyanus iklim alanlarında yaygındır.

d) Podzol Toprakları: Soğuk ve nemli olan iğne yapraklı ormanlar kuşağında (genelde 40^o – 80^o enlemleri) oluşmuş boz ve soluk renkli topraklardır. Toprak yıkanmış olduğundan mineral bakımından fakirdir. Kanada’nın güneyi, Orta Sibirya platoları, Kuzey Avrupa’da özellikle Finlandiya’da yaygındır.

e) Tundra Toprağı: Genellikle 60^o-70^o enlemleri arasında görülen Tundra ikliminde toprak 8 – 10 ay donmuş haldedir. Yazın çözülerek bataklığa
benzer bir çamura dönüşür. Tarıma elverişli değildir. Kanada’nın kuzeyi ve Alaska, Grönland ve Sibirya kıyılarında yaygındır.

f) Çernezyom Toprakları (Kara Topraklar): Yazın serin ve yağışlı geçen karasal iklimlerde çayır bitki örtüsü altında oluşmuş kalın bir humus tabakası bulunan en verimli zonal topraklardır. Rusya – Ukrayna çevresinde yaygındır.

g) Kestanerengi – Kahverengi Step Toprakları: Orta kuşağın yarı kurak alanlarında özellikle bozkırların görüldüğü yerlerde (Orta Asya çevresi) tuz ve kireç mineralleri bakımından zengin, yıkanmamış topraklardır. İnce humus tabakası vardır. Daha çok tahıl tarımına elverişlidir.

h) Çöl Toprakları: Çöl bölgelerinde görülen henüz oluşumunu tamamlayamamış topraklardır. Tuz ve kireç yüzeyine çıkmış ve sert bir tabaka  hâlindedir. Verimsiz topraklardır.

2. İntrazonal Topraklar

Bu toprakların oluşmasında topoğrafya (yer şekilleri) ve ana materyal (kayaç yapısı) daha çok emilidir. Bu sebepten toprağın horizonları yeterince gelişmemiştir. Daha çok A ve C horizonları vardır.

a) Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde şiddetli buharlaşma sonucu tuz ve kirecin toprağın alt kısmından yüzeyine çıkıp biriktiği tuzlu ve sodik (alkali) topraklardır.

b) Hidromorlik Topraklar: Taban suyunun yüksek olduğu bataklık alanları ile kapalı havza göllerinin kenar kısımlarında görülen suyu bol, havasız veya solunumsuz topraklardır.

c) Kalsimorfik Topraklar: Yumuşak kireç taşları ile killi kireçli (Marnlı) araziler üzerinde oluşmuş topraklardır. Vertisoller ve Rendzinalar diye iki çeşite ayrılır.

• Vertisoller: Eski göl tabanlarında daha çok kil bakımından zengin bu topraklar kurak dönemde çatlar. Bu derin çatlakların kenarlarından dökülen kırıntılar yağışlı dönemde şişerek yukarı itilir ve adeta yerinde döner. Bu sebepten bu topraklara “dönen topraklar” anlamına gelen “vertisol” adı verilmiştir

• Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar daha çok koyu renkte olup alt kısmında kireç birikimi vardır.

3. Azonal Topraklar

Akarsu, buzullar ve rüzgârlar gibi dış kuvvetlerin taşıdığı bu topraklar farklı kayaların minerallerinden taşındığı için verimli topraklardır. Geçirimli olmaları yanında horizonları bulunmayan topraklardır.

a) Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşmuş derin, geçirimli ve verimli topraklardır. Delta ovaları, kıyı ve iç ovalar ile vadi tabanlarında yaygındırlar.

b) Kolüvyal Topraklar: Dağlık ve eğimli arazilerde akarsu ve sel sularının taşıyıp yamaçların eteklerinde biriktirmiş olduğu topraklardır. Bunların iri taneli olup yamaç eğimlerinin fazla olduğu yerlerinde oluşmuş olanlarına taşlı (litosol) topraklar denir.

c) Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin ve yamaç eteklerinde biriken ince boyutlu kumlu kolüvyal depoların üzerindeki topraklardır.

d) Lösler: Rüzgârın kurak bölgelerden taşıdığı kumdan ince malzemeyi yarı nemli bölgelerde biriktirmesiyle oluşmuş geçirimli yumuşak topraklardır.

e) Morenler (Buzultaş): Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan ince, parlak ve köşeli topraklardır. Kanada ve Kuzey Avrupa gibi buzullaşmaya uğramış yerlerde, dağların eteklerinde, vadi tabanlarında, kutup altı bölgelerde görülürler.