Toprak oluşumunda etkili olan temel faktörlerin etkisiyle yeryüzünün farklı yerlerinde değişik toprak tipleri meydana gelmiştir. Toprak tipleri zonal, intrazonal ve azonal topraklar olmak üzere üç çeşittir.
Zonal (Yerli) Topraklar
Kayaçların, bulundukları yerde uzun yıllar boyunca ayrışmaya uğramasıyla oluşan ve bütün horizonların görüldüğü topraklardır. Zonal toprakların oluşumunda bölgenin iklim özellikleri ve bitki örtüsünün etkisi vardır.
Laterit Topraklar: Dönenceler arasında yer alan sıcak ve nemli iklim bölgelerinin yani ekvatoral iklimin toprak tipidir. Toprak içindeki demir bileşikleri, nemin etkisiyle oksitlenerek toprağın kiremit kırmızısı bir renk almasına neden olmuştur. Bu topraklar, bitki örtüsü gür olmasına rağmen gerek yıkanmanın fazla olması, gerekse toprakta yaşayan mikroorganizmaların bitki kalıntılarını kısa sürede tüketmesi nedeniyle humus bakımından fakirdir. Laterit topraklar aşırı yıkandıklarından tarımsal verimi düşüktür.
Terra Rossa Topraklar (Kırmızı Topraklar): Akdeniz iklim bölgesinde, kalkerler üzerinde oluşan topraklardır. Topraktaki demir minerallerinin oksitlenmesinden dolayı rengi kırmızıdır. Topraktaki kireç oranı fazla olduğundan tarımsal verimi düşüktür. Ancak sulama ve gübreleme ile verimi artırılabilir.
Kahverengi Orman Toprakları: Orta kuşağın nemli ve ılıman okyanus iklim bölgelerindeki geniş yapraklı orman sahalarında görülen topraklardır. Humus bakımından zengin olan bu topraklar tarım yapmaya
elverişlidir.
Podzol Topraklar: Soğuk ve nemli iklim bölgelerinde, iğne yapraklı ormanlar altında oluşan topraklardır. Daha çok Kanada ve Sibirya gibi kutba yakın bölgelerde görülür. Sıcaklık çok düşük olduğundan mikroorganizmalar çok fakirdir. Aşırı yıkanmanın fazla olması, mineral bakımından fakir olmasına neden olmuştur. Tarım açısından verimi düşük topraklardır.
Tundra Toprakları: Tundra ikliminin görüldüğü Asya, Avrupa ve Kanada’nın kuzey kesimlerinde görülen topraklardır. Kışın donan, yazın ise bataklıklarla kaplı olan bu topraklar tarıma elverişli değildir.
Çöl Toprakları: Çöl iklimi bölgelerinde görülür. Çok az yağış alıp, fazla yıkanmadıkları için, kireç ve tuz oranı fazladır. Özellikle yüzeyde biriken kireç oranının fazlalığı, toprağın sert bir tabakaya sahip olmasına yol açar. Bu toprakların verimi çok düşüktür.
Kahverengi ve Kestane Renkli Step (Bozkır) Toprakları: Orta kuşaktaki bozkır alanlarında oluşurlar. Yağış azlığı nedeniyle fazla yıkanmadıklarından yüzeyleri kireçlidir.
Çernezyom (Kara) Topraklar: Orta kuşakta yarı nemli alanlarda oluşurlar. Kara topraklar adı da verilir. Gür olarak yetişen ot örtüsünden dolayı, organik madde bakımından zengin ve verimlidirler. Daha çok Rusya ve Romanya’da görülen topraklardır.
İntrazonal Topraklar
Bu toprakların oluşumunda yer şekilleri ve ana materyal etkilidir. Bu nedenle topraktaki bütün katmanlar gelişmemiş olup, çoğunlukla A ve C katmanlarının bulunduğu topraklardır.
Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde, suyla eriyik hâldeki çeşitli tuz ve karbonatların, suyun buharlaşmasıyla toprağın yüzeyinde veya çeşitli derinliklerde birikmesiyle oluşur. Bu nedenle tuzlu topraklar olarak da bilinir.
Hidromorfik Topraklar: Bataklıklarda ve taban suyu seviyesinin yüksek olduğu sahalarda oluşan topraklardır.
Örnek: Aşağıdakilerden hangisi, hidromorfik toprakların bulunduğu alanlarla ilgili keşin olarak ortaya atılacak yargılardan biridir?
A) Taban suyu seviyesi yüksektir.
B) Volkanlardan çıkan kum boyutundaki depolar üzerinde oluşurlar.
C) Toprakların oluşumunda iklim koşullarının etkisi fazladır.
D) Sıcaklık ortalamaları ve yağış miktarı fazladır.
E) Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan ve alt kısımlarında kireç birikimi mevcut olan topraklardır.
Çözüm: Hidromorfik topraklar bataklıklarda ve taban suyu seviyesinin yüksek olduğu sahalarda oluşan topraklardır. Bu nedenle seçeneklerde verilen yargılardan A seçeneği, bu topraklar için kesin olarak varılabilecek bir yargıdır. Cevap A
Kalsimorfik Topraklar: Kireç taşı ve killi kireç taşının (marn) yaygın olduğu sahalarda oluşan topraklardır. Kireç oranı fazladır. İki farklı türe ayrılır.
Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan ve koyu renkli olan topraklara rendzina denir.
Vertisoller: Eski göl tabanlarında killi ve kireçli arazilerde oluşan topraklardır. Kurak dönemlerde çatlayan kısımların içine dökülen toprak ve taşlar, yağışlı dönemlerde tekrar yüzeye doğru itilir. Bu olay, toprağın dönmesi şeklinde olduğundan vertisollere dönen toprak da denir.
Azonal Topraklar
Dış kuvvetler tarafından taşınan malzemelerin birikmesiyle oluşan topraklardır. Bu tip topraklarda toprak katmanları bulunmaz. Mineral yönüyle zengin oldukları için verimleri yüksektir.
Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdikleri malzemelerden oluşan topraklardır. Vadi tabanları, delta ovalarıyla kuruyan göl ve bataklık alanlardaki topraklardır. Oldukça verimli olan bu topraklar her türlü tarım için elverişlidir.
Kolüvyal Topraklar: Dağlık alanlarda, eğimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemelerin, dağların etek kısımlarında birikmesiyle oluşan topraklardır. Özellikle bitki örtüsünün seyrek olduğu dağların eteklerinde yer çekimi ve yağış sularının etkisiyle taşınan çeşitli boyutlardaki malzemelerin birikmesiyle oluşurlar. İnce malzemeler yamaçtan aşağıya taşındığından, yamaçlarda iri malzemeler kalır. Yamaçlardaki iri malzemelerden oluşan kolüvyal topraklara taşlı topraklar anlamına gelen litosol (taşlı) topraklar denir.
Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin, akarsuların biriktirdiği kumlu depoların yamaç eteklerindeki kolüvyal depolarda gelişmesiyle oluşan topraklara, regosol (kumlu) topraklar denir. Bu toprakların su geçirgenliği fazla olduğundan, yağış suları kısa sürede yer altına sızarak kimyasal çözünmeyi olumsuz etkiler. Bu durum regosollerin oluşumunu ve gelişimini yavaşlatmaktadır.
Lösler: Rüzgârların taşıdığı malzemelerin birikmesiyle oluşmuş topraklardır.
Morenler: Buzulların taşıdığı malzemelerin birikmesiyle oluşmuş topraklardır.
