CÜMLENİN ÖGELERİ
Öncelikle öge kelimesinin ne olduğundan başlamamız gerekir. Sözlük anlamı “birleşik bir şeyi oluşturan basit şeylerden her biri, unsur, eleman” olarak geçer. Dolayısıyla cümlenin elemanları demek ile cümlenin ögeleri demek bir bakıma aynı şey olur.
1) YÜKLEM
– Cümlenin en önemli öğesidir.
– Diğer ögeler yükleme sorulan sorular yoluyla bulunur.
– Cümlenin bütün yükünü taşır. Yüklem sözcüğünün kökü zaten “yük”tür: yük-le-m.
– Yüklem, devrik cümlelerde başta ya da ortada, kurallı cümlelerde ise sonda bulunur.
– İsim soylu her türlü sözcük ek fiil alarak fiiller ise doğrudan yüklem olabilir.
a) İsimden Yüklem: Ek fiil almış isim, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç gibi sözcüklerden oluşan yüklemlerdir. Aşağıdaki dizelerdeki altı çizili yüklemler isim soylu sözcüklerden oluşmaktadır:
Sözün şiirlerin mükemmelidir.
Senden başkasını seven delidir.
Yüzün çiçeklerin en güzelidir.
Gözlerin bilinmez bir diyar gibi(dir).
b) Fiilden Yüklem: Çekimli fiilden oluşan yüklemlerdir. Aşağıdaki dizelerdeki altı çizili yüklemler çekimli fiillerden oluşmaktadır:
Terk etmedi sevdan beni
Aç kaldım, susuz kaldım
– Yüklem bulunurken sıfat ve isim tamlamaları, deyimler ve edat öbekleri bölünmez.
2) ÖZNE
– Yüklemin bildirdiği iş, oluş ve durumu gerçekleştiren ya da belirttiği yargıya konu olan ögedir.
– Tamlamalar, isimler, zamirler, adlaşmış sıfatlar, fiilimsiler özne göreviyle kullanılabilir.
– Yükleme sorulan “kim” ve “ne” sorularına cevap olur.
– “Kim” ve “ne” sorularını doğrudan değil de yüklemle birlikte sorarsak özne ve nesne soruları karışmaz:
İsim cümlelerinde: “yüklem + olan” ne ya da “yüklem + olan kim”
Fiil cümlelerinde: “yüklem + -an” ne ya da “yüklem + -an kim”
“Samsun’un evleri denize bakar / İzmir’in kızı deniz, denizi kız kokar” dizelerinde altı çizili sözler özne görevindedir.
Aşağıdaki altı çizili sözler özne göreviyle kullanılmıştır.
Atına hor bakan, boynuna torba takar.
Sen, kaçan bir ürkek ceylansın dağda.
Ağaç, yaş iken eğilir.
Çocuğu, dört yaşına girdi.
Şiirin biçimi, en az içerik kadar önemlidir.
Özne olan sözcükler isim durum eklerini genellikle almaz, yani yalın hâlde bulunur.
— “Kitap kayboldu.” özne ek almamış, yalın haldedir.
— “Kitabı kayboldu.” özne, iyelik eki almış, yalın hâldedir.
Özne “kendi” dönüşlülük zamiriyle “de” ve “ki” gibi bağlaçlarla pekiştirilir.
— Bu işi ben yaptım.
— Bu işi ben kendim yaptım.
— Sen ki beni rezil ettin bu âlemde.
Geçişsiz fiiller edilgen duruma getirildiğinde cümlede özne bulunmaz. Bu tür cümlelerde özne belli değildir. “Oraya geceleyin gidilmez.” cümlesinde “kim” ve ”ne” sorularına cevap alınamaz.
– “Sabahleyin dosyalara bakıldı.” cümlesinde “kim” ve “ne” sorularına cevap alınamaz.
