TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER
Geçmişten günümüze kadar olan dönemde insan hakları düşüncesinde önemli gelişmeler yaşandı. Günümüzden 150 yıl öncesine kadar dünyanın birçok yerinde kölelik uygulaması yaygındı. İnsanlar pazarlarda köle olarak satılır, parayı veren kişi kölenin sahibi olurdu. Zamanla insan hakları bilincinin gelişmesiyle birçok köle, özgürlüğüne kavuştu. Bu durum insan haklarının gelişimine katkıda bulundu. Tüm insanlar, yalnızca insan olmalarından dolayı doğuştan bazı haklara sahiptirler.
Devlet tarafından yasal koruma altına alınan temel haklar, kişiye ait devredilemez ve vazgeçilemez haklardır. Bu haklar ile insanların daha mutlu bir hayat sürmesi amaçlanır. Temel haklar, Anayasamızda “Kişi Hakları“, “Sosyal ve Ekonomik Haklar” ve “Siyasi Haklar” olarak üç kısımda ele alınır. Temel haklar, insanın varlığını ve değerini korumayı amaçlar.
İnsanların diğer haklardan yararlanabilmesi için önce temel haklara sahip olması gerekir. Bu nedenle temel hak ve özgürlükler, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde yasalarla koruma altına alınmıştır.
KİŞİ HAKLARI
Kişi hakları, anayasalarda güvence altına alınan haklardır. Bu haklar, demokratik yönetimlerde özel bir değer ve önem taşır. Çünkü bu haklar, demokratik yönetimlerin güçlenmesine katkı sağlar.
Bireylerin sahip olduğu kişi hakları şunlardır:
- Yaşama hakkı,
- Hak arama hürriyeti,
- Bilim ve sanat hürriyeti,
- Mülkiyet hakkı,
- Yerleşme ve seyahat hürriyeti,
- Kişi dokunulmazlığı,
- Din ve vicdan hürriyeti,
- Özel hayatın gizliliği ve korunması,
- Toplantı hak ve hürriyetleri,
- Düzeltme ve cevap hakkı,
- Düşünce ve kanaat hürriyeti,
- Kişi hürriyeti ve güvenliği,
- Basın ve yayınla ilgili hürriyetlerdir.
“Temel Haklar“, “Temel Kişi Hakları” ya da “Kişilik Hakları” olarak da bilinir. Bir hakkın temel hak olması, onun öncelikle korunmasını gerektirir. Temel hakların korunması ve kullanılabilmesi için gerekli koşulların oluşturulması, devletin görevleri arasında yer alır.
Devlet, temel hakları ortadan kaldıramaz ancak kanunlar ile düzenler: bazı durumlarda ise bu haklara yasal gerekçelerle sınırlandırmalar getirebilir.
Anayasamızın 15. maddesine göre temel haklar: savaş, seferberlik, sıkı yönetim ve olağanüstü hal durumlarında kısıtlanabilir.
Temel hakların korunmasında, devletin yanı sıra bireylere de önemli görevler düşer. Bu hakların korunması için, kişiler bilinçli ve sorumlu davranmalıdır. Böylece hem kendi haklarını hem de başkalarının haklarını korumuş olurlar. Temel haklar korunmazsa insanın gelişmesi, özgür olması ve üretici hâle gelmesi olanaksızdır.
Kişi dokunulmazlığı, yaşama hakkı, din ve vicdan özgürlüğü, düşünce özgürlüğü demokratik yönetimlerde ayrı bir önem taşır. .
Anayasamızın 17. maddesinde yaşama hakkı ile ilgili şu ifadelere yer verilmiştir: “Herkes yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir.”
Anayasamızın düşünce ve kanaat özgürlüğü ile ilgili 25. maddesi şu şekildedir: “Herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir. Her ne neden ve ne amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce ve kanaatleri nedeniyle kınanamaz ve suçlanamaz.”
Anayasamızın 26. maddesinde düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünün nasıl yapılacağı ise şu şekilde açıklanmıştır: “Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına ya da toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir.“
Ancak bu özgürlüklerin kullanılmasına devlet; devlet sırrı niteliğindeki bilgilerin açıklanması, kişilerin meslek sırlarının korunması, kişilere ve devlete karşı suç işleyenlerin cezalandırılması ve suçların önlenmesi gerekçesiyle sınırlandırma getirilebilir. Bu sınırlamalar, bağımsız mahkemelerde hakim kararıyla yerine getirilebilir.
SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR
- Tüketici hakları,
- Çalışma ile ilgili haklar,
- Sosyal güvenlik hakları,
- Eğitim ve öğrenim hakkı,
- Ailenin korunması hakkı,
- Ücrette adalet sağlanması,
- Sağlık, çevre ve konut hakkı,
- Toplu iş sözleşmesi ve grev hakkı,
- Gençliğin korunması ve spor hakkı,
- Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunmasıdır.
SİYASİ HAKLAR
- Dilekçe hakkı,
- Türk vatandaşlığı hakkı,
- Kamu hizmetine girme hakkı,
- Seçme, seçilme ve siyasi faaliyetlerde bulunma haklarıdır.
Siyasi haklar, vatandaşlıkla başlar. Vatandaşlık, yasaların belirlediği esaslar çerçevesinde kazanılır ve ancak kanunla belirtilen durumlarda kaybedilir.
