Fizikte, nicelikler iki ana gruba ayrılır: temel nicelikler ve türetilmiş nicelikler. Temel nicelikler, doğrudan ölçülebilen, diğer niceliklerle ifade edilemeyen büyüklüklerdir. Bunlar, uluslararası birim sisteminde (SI) uzunluk (metre), kütle (kilogram) ve zaman (saniye) gibi ana büyüklüklerdir. Türetilmiş nicelikler ise, birden fazla temel niceliğin bir araya gelmesiyle oluşturulur. Örneğin, hız, uzunluk ve zamanın birleşimiyle elde edilir ve birimi metre/saniye (m/s) olarak ifade edilir.

Bu konunun öğrenilmesi, fiziğin temellerini anlamak açısından son derece önemlidir. Öğrenciler, fiziksel olayları analiz ederken bu temel ve türetilmiş nicelikleri kullanarak doğru sonuçlara ulaşabilir. Bu konu, ilerleyen yıllarda karşılaşacakları daha karmaşık fiziksel kavramlar için de sağlam bir altyapı oluşturur.

9.Sınıf Temel Nicelikler ve Türetilmiş Nicelikler Ders Notu

Temel Nicelikler (Büyüklükler)

• Ölçülmesi için başka bir büyüklüğe ihtiyaç duyulmayan, doğrudan ölçülebilen büyüklüklere temel büyüklük denir.
• Toplamda yedi adet temel büyüklük bulunur. Madde miktarı hariç, diğer temel büyüklükler ölçüm aletleri yardımıyla doğrudan ölçülebilir. Örneğin, bir cismin kütlesini belirlemek için terazi kullanılır, herhangi bir cebirsel işlem gerektirmez.
• Tüm temel büyüklüklerin tanımları mevcuttur ve zaman içinde bazı tanımlar değişikliğe uğramıştır.
• Temel büyüklükler yön içermeyen büyüklüklerdir.

Bilgi:

• Kumpas, uzunluk, derinlik, çap, iç çap ve yükseklik gibi ölçümleri yüksek hassasiyetle gerçekleştiren bir mekanik ölçüm cihazıdır.
• Uyarı! Sıcaklık birimi bilimsel alanda Kelvin olarak kullanılır.

Türetilmiş Nicelikler (Büyüklükler)

• Ölçülmesi için başka büyüklüklerin ölçülmesine ihtiyaç duyulan büyüklüklere türetilmiş büyüklük denir.
• Türetilmiş büyüklükler, cebirsel olarak ifade edilebilen niceliklerdir.
• Bu büyüklükler, temel büyüklüklerden türetilir.

Bilgi: 

• 1 saniye, sezyum 133 atomunun 9.192.631.770 kez titreşmesi için geçen zamandır.
• Temel büyüklüklerden 1 metre, SI birim sistemine göre ışığın 1/299.792.458 saniyede aldığı yol olarak tanımlanmıştır.
• Temel kütle birimi olan 1 kilogram, golf topu büyüklüğünde platin ve iridyumdan yapılmış bir nesne ile tanımlanmıştır. Ancak bu nesnenin zamanla aşınmaya bağlı değişikliğe uğradığı gözlemlenmiştir. 2018’de yapılan bir konferansta, kilogram birimi Planck sabitine bağlanarak tanım değiştirilmiş ve 20 Mayıs 2019’dan itibaren yeni tanım dünya genelinde kabul edilmiştir.

Özet:

Fizikte büyüklükler, ölçülebilen niceliklerdir ve iki ana kategoriye ayrılır: Temel büyüklükler ve türetilmiş büyüklükler. Bu kavramlar, fiziksel olayların anlaşılmasında ve hesaplamalarda önemli bir rol oynar.

1. Temel Büyüklükler

Temel büyüklükler, doğrudan ölçülebilen ve başka büyüklüklerden türetilmeyen büyüklüklerdir. SI birim sistemine göre 7 temel büyüklük vardır:

• Uzunluk (metre – m): Cisimlerin boyutunu veya iki nokta arasındaki mesafeyi ifade eder.
• Kütle (kilogram – kg): Bir cismin madde miktarını ifade eder.
• Zaman (saniye – s): Olayların gerçekleşme süresini ifade eder.
• Sıcaklık (kelvin – K): Maddenin sıcaklık derecesini ifade eder.
• Elektrik Akımı (amper – A): Elektrik akışının şiddetini ifade eder.
• Işık Şiddeti (kandela – cd): Bir ışık kaynağının yaydığı ışık miktarını ifade eder.
• Madde Miktarı (mol – mol): Bir maddenin içerdiği atom veya molekül sayısını ifade eder.

2. Türetilmiş Büyüklükler

Türetilmiş büyüklükler, temel büyüklüklerin birbiriyle kombinasyonu sonucu elde edilen büyüklüklerdir. Örneğin:

• Hız (m/s): Uzunluk ve zaman büyüklüklerinin oranı ile elde edilir.
• Kuvvet (Newton – N): Kütle, uzunluk ve zaman büyüklüklerinin birleşimi sonucu oluşur (F = m x a).
• Enerji (Joule – J): Kuvvet ve mesafenin çarpımı ile hesaplanır.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1:
Aşağıdakilerden hangisi temel bir niceliktir?

A) Hız
B) Enerji
C) Zaman
D) Kuvvet
E) Hacim

Cevap:
Zaman, temel bir büyüklüktür.
Doğru cevap: C) Zaman

Soru 2:
Aşağıdakilerden hangisi türetilmiş bir niceliktir?

A) Kütle
B) Uzunluk
C) Sıcaklık
D) Hacim
E) Madde miktarı

Cevap:
Hacim, temel büyüklüklerin (uzunluk) küpü alınarak elde edilen bir türetilmiş niceliktir.
Doğru cevap: D) Hacim

Soru 3:
Aşağıdakilerden hangisi Uluslararası Birimler Sistemi (SI) temel niceliklerinden biri değildir?

A) Akım Şiddeti
B) Kuvvet
C) Sıcaklık
D) Madde Miktarı
E) Işık Şiddeti

Cevap:
Kuvvet, temel değil, türetilmiş bir niceliktir.
Doğru cevap: B) Kuvvet

Soru 4:
Aşağıdakilerden hangisi temel nicelikler kullanılarak türetilmiş bir nicelik olarak tanımlanabilir?

A) Sıcaklık
B) Uzunluk
C) Kütle
D) Enerji
E) Zaman

Cevap:
Enerji, temel niceliklerin belirli kombinasyonları ile türetilir.
Doğru cevap: D) Enerji

Soru 5:
Metre, kilogram ve saniye hangi nicelikleri ifade eder?

A) Türetilmiş nicelikler
B) Temel nicelikler
C) Birim sistemine ait olmayan nicelikler
D) Ölçülemeyen nicelikler
E) Birim değiştirebilen nicelikler

Cevap:
Metre (uzunluk), kilogram (kütle) ve saniye (zaman) temel niceliklerin birimleridir.
Doğru cevap: B) Temel nicelikler

Soru 6:
Kuvvetin SI birimi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Joule
B) Watt
C) Newton
D) Pascal
E) Ohm

Cevap:
Kuvvetin SI birimi Newton’dur.
Doğru cevap: C) Newton

Soru 7:
Işık şiddetinin SI birimi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ampere
B) Candela
C) Lumen
D) Hertz
E) Kelvin

Cevap:
Işık şiddetinin SI birimi candela (cd) olarak ifade edilir.
Doğru cevap: B) Candela

Soru 8:
Aşağıdakilerden hangisi bir türetilmiş büyüklük birimidir?

A) Kelvin
B) Mol
C) Metre
D) Joule
E) Candela

Cevap:
Joule, enerji için kullanılan bir türetilmiş büyüklük birimidir.
Doğru cevap: D) Joule