Teleskop, uzaydaki yıldızları, gezegenleri, galaksileri ve diğer gök cisimlerini incelememizi sağlayan bir gözlem aracıdır. İnsan gözüyle görülmesi mümkün olmayan uzak cisimleri net bir şekilde görüntülemek ve incelemek için kullanılır. 1600’lü yıllarda Galileo Galilei’nin teleskopu geliştirmesiyle uzay gözlemleri büyük bir ivme kazanmıştır. Günümüzde teleskoplar, astronomi biliminin en önemli araçlarından biridir. Bu ders notunda, teleskobun yapısı ve özellikleri üzerinde duracağız.

7. Sınıf Teleskobun Yapısı ve Özellikleri Ders Notu

Teleskop; gökyüzündeki gök cisimlerini, yıldızları ve gezegenleri yakınlaştırarak incelemeye yarayan araçlara denir.

Teleskop eski Yunanca’da uzağı görme anlamına gelen “teleskopos” sözcüğünden türemiştir. İlk teleskop ise 1608’de gözlük imalatı ile uğraşan Hollandalı Hans Lippershey tarafından icat edilmiştir. Ancak bu teleskobun büyütme özelliği çok fazla değildi. 1609 yılında astronomi de kullanılabilecek ilk teleskop Galilei Galileo tarafından yapılmıştır. Galileo teleskobu ile yaptığı gözlemler sonucu gezegenlerin Dünya’nın değil, Güneş’in etrafında hareket ettiğini ispatlamıştır.

Teleskoplar büyütme özelliğine sahip çukur aynalar ile yine büyütme özelliğine sahip bazı mercekler kullanılarak yapılmıştır.

Teleskobun Özellikleri:

• Büyütme Gücü: Teleskobun bir cismin daha büyük görünmesini sağlama yeteneğidir. Ancak yalnızca büyütme gücü yüksek bir teleskop yeterli olmaz; net bir görüntü için ışık toplama kapasitesi de önemlidir.
• Işık Toplama Kapasitesi: Teleskop aynası veya merceği ne kadar büyükse, teleskop o kadar fazla ışık toplar. Bu sayede daha uzaktaki cisimler de daha ayrıntılı görülebilir.
• Çözünürlük: Bir teleskobun, iki yakın cismi birbirinden ayırt edebilme kapasitesidir. Yüksek çözünürlüğe sahip bir teleskop, daha net görüntüler sunar.

Bu yüzden teleskoplar kullanılan araca göre 3’e ayrılır.

1. Aynalı Teleskop; ışığı yansıtarak tek noktaya toplarlar.
2. Mercekli Teleskop; ışığı kırarak tek noktada toplar.
3. Katadioptrik (Hem aynalı hem mercekli) teleskop; en gelişmiş teleskop çeşididir.

Teleskobun Çalışma Prensibi

• Yukarıda mercekli bir teleskobun görüntüyü gözümüze nasıl ulaştırdığı şeması verilmiştir. Aslında gözümüz yapısında da bulunan mercek ince kenarlıdır, fakat boyut olarak küçük olduğu için uzaktaki cisimlerden yansıyan ışını alamaz.
• Teleskobtaki mercek ise bu ışını alır ve gözümüze ulaştırır.
• Teleskopla gözlem yapmak için genelde bulutsuz geceler tercih edilir. Hem ışık kirliliğinden kaçınmak hem de su buharı, toz, sıcak – soğuk havanın oluşturabileceği dezavantajlardan kaçınmak için bulutsuz geceler tercih edilir. Bu dezavantajları yüzünden gökyüzünün net incelenememesi 1946 yılında DR. Lyman Spitzer’e uzaya bir teleskop kurma ve atmosfer dışından gökyüzünü inceleme fikrinin oluşmasını sağladı.
• 1990 yılında ise ilk kez bir uzay mekiği ile ilk uzay teleskobu Dünya’nın yörüngesine yerleştirildi. Bu teleskobun adı Hubble Uzay Teleskobu’dur.

Hubble Uzay Teleskobu

Hubble Uzay Teleskobu 1990’da Discovery uzay mekiği ile yörüngeye yerleştirildi. Teleskopların gelişimi ile gök biliminin ilerleyişi şüphesiz oldukça hızlanmıştır. Bunun için teleskopların kullanılarak oluşturduğu rasathaneler (gözlemevi) düzenli olarak görüntü alarak gözlem yapmaya başladı. En iyi görüntünün alına bilmesi için rasathaneler ışık kirliliğinden etkilenmemek üzere şehir merkezinden uzaklara kuruldu. Ayrıca bulutsuz gökyüzünde görüntü kalitesini arttıracağından az bulutlu ve yüksek dağ tepelerine kurulması daha iyi görüntü alınmasını sağladı.

Gök biliminin gelişimine katkıda bulunan bir çok gökbilimci yer almaktadır.

• Harezmi: Dünya’nın en büyük 12 filozofu arasında yer alır. Gök bilimi ile ilgili hem kitapları hem de haritaları mevcuttur. Astronomide kullanılacak trigonometri cetvellerini hazırlamıştır.
• Ali Kuşcu: Ay’ın haritasını çizen ilk kişidir. Bu yüzden Ay’ın bir bölümüne ismi verilmiştir. Fatih Külliyesi’nde güneş saati yapmıştır.
• Takiyüddin: Hem gözlem araçları geliştirmiştir, hem de gözlemeyi yapmıştır. Aynı zamanda gök bilimine ve araçlarına yönelik kitap da yazmıştır. Eserlerinde güneş hareketlerini hesaplamıştır.
• Nasirüddin Tusi: Gök bilimi ve modern geometrinin liderlerindendir. “Maraga Rasathanesi” kurmuştur.
• Bunlar dışında Uluğ Bey Bursa’lı Kadızade Rumi, Sabit Bin Kurra, Gıyaseddin Cemsid gibi birçok bilgin ise Türk dünyasının hem astronomi hem de matematik alanında adını duyurmuş bilginlerdendir.

Teleskobun Kullanım Alanları:

• Astronomi: Teleskoplar en çok astronomi alanında kullanılır. Uzayda bulunan yıldızlar, gezegenler, galaksiler ve diğer gök cisimleri teleskoplar sayesinde gözlemlenebilir. Hem amatör hem de profesyonel astronomlar teleskopları kullanarak gök cisimlerini incelemektedir.
• Araştırmalar: Bilim insanları teleskopları kullanarak evren hakkında önemli bilgiler edinir. Gök cisimlerinin hareketleri, özellikleri ve yapıları hakkında yapılan araştırmalar, teleskoplar sayesinde mümkün hale gelmiştir.
• Eğitim: Okullarda ve bilim merkezlerinde, öğrencilerin astronomi ve bilimle ilgilenmesini sağlamak amacıyla teleskoplar kullanılır. Bu sayede öğrenciler, gökyüzündeki yıldızları, gezegenleri ve diğer gök cisimlerini gözlemleyerek öğrenimlerini pekiştirirler.

Teleskop, uzayın derinliklerini keşfetmemizi sağlayan önemli bir araçtır. Yapısı ve özellikleri sayesinde gök cisimlerini daha yakından inceleyebilir ve evren hakkında daha fazla bilgi edinebiliriz. 7. sınıf fen bilimleri dersinde teleskopları öğrenmek, astronomi bilimine ilgi duymanın ilk adımlarından biridir. Gözlem yapma yeteneğimizi geliştirerek, gökyüzündeki gizemleri keşfetmek için teleskopların sunduğu imkanlardan yararlanabiliriz.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1
Teleskoplar hangi amaçla kullanılır?
A) Uzak gezegenlerin ve yıldızların gözlemlenmesi
B) Mikroskobik canlıların incelenmesi
C) Kimyasal maddelerin analiz edilmesi
D) Sıcaklık ölçümü yapılması
E) Ses dalgalarının ölçülmesi

Çözüm
Teleskoplar, uzaktaki gezegenlerin, yıldızların ve gök cisimlerinin gözlemlenmesi amacıyla kullanılır.
Cevap: A

Soru 2
Aşağıdakilerden hangisi teleskopların temel parçalarından biri değildir?
A) Mercek
B) Objektif
C) Tüp
D) Mikroskop
E) Göz merceği

Çözüm
Teleskopların temel parçaları arasında mercek, objektif, tüp ve göz merceği bulunur; mikroskop ise teleskobun bir parçası değildir.
Cevap: D

Soru 3
Işığı toplamak ve odaklamak amacıyla kullanılan teleskop türü hangisidir?
A) Yansıtmalı teleskop
B) Kırılmalı teleskop
C) Radyoteleskop
D) Mikroskop
E) Lazer teleskop

Çözüm
Kırılmalı teleskoplar, ışığı toplamak ve odaklamak için mercek kullanır.
Cevap: B

Soru 4
Bir teleskobun daha uzaktaki cisimleri daha net görebilmesi için aşağıdakilerden hangisi önemlidir?
A) Küçük objektif çapı
B) Büyük objektif çapı
C) Kısa tüp
D) Küçük göz merceği
E) Az sayıda lens

Çözüm
Bir teleskobun objektif çapı ne kadar büyükse, o kadar fazla ışık toplar ve daha uzaktaki cisimleri daha net gösterebilir.
Cevap: B

Soru 5
Hubble Uzay Teleskobu, hangi tür bir teleskoptur?
A) Kırılmalı teleskop
B) Yansıtmalı teleskop
C) Radyoteleskop
D) Kırılma-yansıtma teleskobu
E) Lazer teleskop

Çözüm
Hubble Uzay Teleskobu, yansıtmalı bir teleskoptur ve uzayda konumlanarak görüntü alır.
Cevap: B

Soru 6
Teleskobun görüntü kalitesini arttırmak için hangi özellikler önemlidir?
A) Objektifin ve göz merceğinin kaliteli olması
B) Sadece göz merceğinin kaliteli olması
C) Objektifin küçük olması
D) Teleskobun uzun tüplü olması
E) Az sayıda lens kullanılması

Çözüm
Teleskopta kaliteli bir görüntü elde etmek için hem objektifin hem de göz merceğinin kaliteli olması gerekir.
Cevap: A

Soru 7
Aşağıdakilerden hangisi teleskopların kullanım alanlarından biri değildir?
A) Gökyüzü gözlemleri
B) Astronomi çalışmaları
C) Yıldızların ve gezegenlerin incelenmesi
D) Hücre yapısının gözlemlenmesi
E) Uzay araştırmaları

Çözüm
Teleskoplar hücre yapısının gözlemlenmesi amacıyla kullanılmaz; bu amaç için mikroskoplar kullanılır.
Cevap: D