TEKKE-TASAVVUF ŞİİRİ
Halk edebiyatının İslam etkisiyle oluşan koludur. Tasavvuf şiiri dinî içeriklidir. Tasavvuf şiiri 12. yüzyılda Orta Asya’da Ahmet Yesevi ile başlamıştır. Ama Anadolu’nun bu alandaki ilk ve en büyük şairi Yunus Emre’dir. Bu edebiyat, Anadolu’da 19. yüzyıla değin çeşitli tarikatlarla gelişmiştir.
Tekke-tasavvuf şiirinin genel özellikleri
- Tekke edebiyatı şairleri, yalın bir dille, hece ölçüsüyle ya da aruzun heceye yakın kalıplarıyla şiirler yazmışlardır.
- Tekke şiirinin genel adı, özel bestelerle okunan ve tarikatlara göre değişik isimlerle anılan ilahilerdir.
- Bu edebiyatın düzyazı biçimini ise evliya menkıbeleri ve tarikat büyüklerinin yaşamlarını konu alan yapıtlar oluşturur.
- Ağırlıklı olarak hece ölçüsü kullanılır.
- Genellikle dörtlük nazım birimi tercih edilir.
- Şiirler kendine özgü bir ezgiyle söylenir.
- Genellikle yarım uyak kullanılır.
TEKKE-TASAVVUF ŞİİRİ NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ
İlahi
Kelime anlamı “Allah’a özgü, Allah’a ait” tir. Allah aşkını konu edinen, Allah’ı övüp ona yalvarmak için yazılan, Peygamber sevgisini anlatan şiirlerdir.
ilahilerin genel özellikleri:
- Biçimi koşmayla aynıdır.
- Özel bir ezgiyle söylenir.
- Hece ölçüsünün 7’Ii, 8’Ii ve 11’Ii kalıplarıyla söylenmiştir.
- Aruzla yazılan ilahiler de vardır.
- Dörtlüklerle yazılan ilahilerin kafiye düzeni koşmaya, beyitlerle yazılanların kafiye düzeni ise gazele benzer.
- Yunus Emre, ilahi türünün güzel örneklerini vermiştir.
- Aruzla yazılan örnekleri de vardır.
İlahi ile ilgili kavramlar:
İlahiler, tarikatlara göre farklı isimler alır.
- Alevi ilahilerine “nefes, deme, deyiş“;
- Mevlevi ilahilerine “ayin“;
- Gülşeni ilahilerine “tapuğ”,
- Halveti ilahilerine “durak“;
- diğer tarikatlarda ise “cumhur” adı verilir.
Nefes
Bektaşi şairlerin yazdıkları tasavvufi şiirlerdir. Peygamberimiz ve Hz. Ali’ye övgüler işlenir. Özellikle Pir Sultan Abdal ve Kaygusuz Abdal nefesleriyle ünlüdür.
Nefeslerin genel özellikleri:
- Şekil yönüyle koşmaya benzer.
- Hecenin 11’Ii kalıbıyla olabileceği gibi 8’li de olabilir.
- Bestelenmek için yazılır..
Deme (Deyiş)
Bektaşi şairlerin kendi düşüncelerini dile getirdikleri şiirlerdir. Tekkelerde, tören sırasında sazla terenüm edilir.
Demelerin genel özellikleri:
- Şekil yönüyle koşmaya benzer.
- Hecenin 8’Ii ölçüsü kullanılır.
- 3 veya 5 dörtlükten oluşabilir.
Nutuk
Pirlerin, mürşitlerin tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini, adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir. En önemli temsilcisi Kaygusuz Abdal’dır.
Nutukların genel özellikleri:
- Şekil yönüyle koşmaya benzer.
- 11’li hece ölçüsüyle söylenir.
- Bestelenmek amacıyla yazılmaz.
Şathiye
Tasavvufi konulardan alaylı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir. Bu tür şiirlere genellikle Bektaşi şairlerinde rastlanır. En önemli temsilcileri Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’dır.
Şathiyelerin genel özellikleri:
- Şekil yönüyle koşmaya benzer.
- Görünüşte saçma sanılan bu sözleri vardır.
- Mecazlı bir anlatımı vardır.
Devriye
İnsanın var oluşunu anlatan tasavvufi şiirlerdir.
Devriyelerin genel özellikleri:
- Biçim bakımından koşmaya benzer.
- Hece ölçüsünün 11’Ii kalıbı kullanılır.
- Felsefi bir konuyu işlediğinden anlaşılması zordur.
