OKYANUS VE DENİZLER

• 510 milyon km² lik Dünya yüzölçümünün sadece 149 milyon km²‘si (%29) karalarla kaplıdır. 361 milyon km² ‘sini (%71) sular oluşturur. Okyanus ve denizlerin özellikleri;
• Okyanuslar, kıtaları birbirinden ayıran açık denizlerdir.
• Deniz suları okyanuslara göre daha tuzludur. (Baltık Denizi %02, Kızıldeniz %045)
• Denizlerin kimyasal yapısı, karalardan taşınan maddelerden dolayı okyanuslara göre daha fazla etkilenmektedir.
• Denizler ve okyanuslar buharlaşma sayesinde kara canlılarının ihtiyacı olan yağışların oluşmasını sağlarlar.

GÖLLER

• Göller yeryüzünün yaklaşık %2’sini kara yüzeylerindeki suların %87’sini oluşturur.
• Göllerin sıcaklığı enlem ve yükseltiye bağlıdır.
• Yeryüzündeki göllerin büyük bir kısmı Kuzey Amerika, Doğu Afrika ve İskandinav Yarımadası’nda bulunmaktadır. Kuraklığın şiddetli ve düz arazilerin olduğu bölgelerde göllere az rastlanır.
• Göl suları tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Bu durum üzerinde şunlar etkilidir.
  Kayaç yapısı,  Derinlik, Deniz seviyesinden yükseklik, Gidegenin olup olmaması
• Gölün suyunu boşalttığı, dışarıya akıttığı sulara gidegen denir. Göle karışan sulara ise gelegen denir. Gidegene sahip göllerin suları tatlı olduğu için içme suyu ve tarımda sulama amaçlı kullanılır. Örneğin, Süperior, Michigan, Eri ve Ontario gölleri tatlı iken Hazar, Tuz ve Lüt gölleri tuzludur.

OLUŞUMLARINA GÖRE GÖLLER

• Dünya’nın en büyük gölü Hazar Gölü’dür. (436000 km?) En yüksekte yer alan göl Peru – Bolivya arasındaki Titicaca Gölü (3810 m), en derin
  göl Baykal Gölü (1641 m) en alçakta yer alan göl ise Lut Gölü (-394 m)’dür.

AKARSULAR

A) Döküldükleri Yere Göre Akarsular

Akarsuların kollarıyla birlikte yayıldıkları alana akarsu havzası denir. Denize açılan havzalara açık havza, iklim ve yer şekillerine bağlı olarak sularını bir göle boşaltan, bir süre akışını sürdürüp buharlaşarak ya da yer altına sızarak son bulan akarsulara da kapalı havza adı verilir. Orta Asya ve Kuzey Afrika’da yer alanlar akarsular genellikle kapalı havza özelliği gösterirken, dünyadaki Mississippi, Amazon, Nil gibi akarsular açık havza özelliği gösterir.

B) Rejimlerine Göre Akarsular

Akarsuyun yıl içinde göstermiş olduğu akım düzenidir. Akarsu rejimi üzerinde;

• Yağış rejimi
• Sıcaklık
• Yağışların kar veya yağmur şeklinde olması
• Beslenme kaynakları etkili olmaktadır.

1. Düzenli Rejime Sahip Akarsular

• Akımı yıl içinde pek değişmeyen akarsulardır.
• Yağış rejiminin düzenli olduğu Ekvatoral ve Okyanusal iklimdeki Amazon, Kongo, Nijer vb. akarsular bu rejime sahiptir.

2. Düzensiz Rejime Sahip Akarsular

• Muson, Akdeniz ve Savan gibi yağış rejimi düzensiz olan iklim tipleri içinde yer alan akarsulardır. Muson bölgesinde yer alan Ganj, İndus, Brahmaputra, Sarıırmak, Gökırmak gibi akarsuların rejimleri düzensizdir.

C) Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular

Akarsular, başta yağışlar olmak üzere eriyen kar, buz, yeraltı suları ve göllerden beslenmektedir. Bir akarsu sadece biriyle besleniyorsa sade rejimli, birden fazla kaynakla besleniyorsa karma rejimli akarsu adı verilir. Havzaları geniş olan Amazon, Nil, Missisipi gibi akarsular karma rejimlidir.

YERALTI SULARI VE KAYNAKLAR

• Yer altı suları, yağışların bir kısmının geçirimli tabakalardan geçip geçirimsiz tabaka üzerinde birikmesi sonucu oluşur.
• İçinde su bulunduran tabakalara akifer adı verilir.
• Yeraltı sularının miktarı (debisi) üzerinde şunlar etkilidir.
  – Yağış miktarı
  – Yağış çeşidi (yağmur – kar)
  – Eğim
  – Kayaçların yapısı (geçirimli – geçirimsiz)
  – Buharlaşma
  – Bitki Örtüsü
• Yağışların kar şeklinde olduğu bölgelerde yer altına sızan su miktarı daha fazladır.
• Yeraltı sularının sıcaklığı ise; suyun geldiği derinliğe bağlıdır. Mağmaya yakın, derinlerden gelen suların sıcaklığı daha fazladır. Fay kaynağı, gayzer gibi.

1. Artezyen Kaynağı

İki geçirimsiz tabaka arasında biriken suyun sondajla yeryüzüne çıkarıldığı kaynaktır.

• Beşeri faaliyetler etkilidir.
• Suları soğuktur.
• Fışkırarak yeryüzüne ulaşabilirler.

2. Karstik Kaynaklar

• Kalker ve jips gibi karstik kayaçların olduğu bölgelerde görülen kaynaktır.
• Çözünen kayaçlarda olduğu için suları kireçlidir.
• Suları soğuktur.

3. Yamaç (Vadi) Kaynağı

• Dağ ve vadi yamaçlarında aşınmaya bağlı olarak geçirimli tabakaların yeryüzüne çıktığı yerlerde görülür.
• Vadi yamaçları boyunca oluşan bu kaynakları akarsular besler.
• Suları soğuktur.
• İklimden etkilenirler.

4. Fay Kaynağı

• Fay hatlarından yeryüzüne çıkan sulardır.
• Kırıklı yapılarda daha çok görülür.
• Derinlerden geldiği için suları sıcaktır.
• Yıl içinde sıcaklıkları pek değişmez.
• Mineralce zengindir.
• Sağlık turizminde kullanılır.

5. Gayzer

• Volkanik bölgelerde basınçla yeryüzüne fışkırarak çıkar.
• Suları sıcaktır veya buhar halindedir.
• Aktif volkanik sahalar olan ABD, İzlanda, Yeni Zelanda gibi ülkelerde görülür.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Su Kaynakları

1. Türkiye’nin en büyük tatlı su rezervlerinden biri olan Van Gölü’nün tuzlu ve sodalı sulara sahip olmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yağış rejiminin düzensiz olması
B) Kapalı havza olması
C) Tarım faaliyetlerinin yaygın olması
D) Endüstriyel kirlilik seviyesinin yüksek olması

Çözüm: Van Gölü, kapalı bir havza içinde yer alır. Bu nedenle gölde biriken sular dışarı akmadığından buharlaşma nedeniyle tuz ve soda birikimi artar. Doğru cevap B’dir.

2. Aşağıdaki su kaynaklarından hangisi yer altı suyu kaynağına örnek olarak gösterilebilir?
A) Akarsular
B) Göller
C) Artezyen kuyuları
D) Denizler

Çözüm: Artezyen kuyuları, yer altı sularını yüzeye çıkarma amacıyla açılır. Bu nedenle bir yer altı suyu kaynağıdır. Doğru cevap C’dir.

3. Su kaynaklarının etkin kullanımı için aşağıdakilerden hangisi yapılmamalıdır?
A) Sulama yöntemlerinin geliştirilmesi
B) Su kirliliğinin azaltılması
C) Baraj yapımının teşvik edilmesi
D) Aşırı su tüketimini teşvik etmek

Çözüm: Su kaynaklarının etkin kullanımı için aşırı su tüketiminin teşvik edilmesi doğru bir yaklaşım değildir. Doğru cevap D’dir.

4. Türkiye’nin su kaynaklarının dağılımı düşünüldüğünde, aşağıdaki bölgelerden hangisinde su kaynakları daha azdır?
A) Doğu Anadolu
B) Akdeniz
C) İç Anadolu
D) Karadeniz

Çözüm: İç Anadolu Bölgesi, kurak bir iklime sahip olduğu için su kaynakları diğer bölgelere göre daha azdır. Doğru cevap C’dir.

5. Akarsuların debisi, aşağıdaki faktörlerden hangisine bağlı değildir?
A) Yağış miktarı
B) Yatağın eğimi
C) Bitki örtüsü
D) Denizlerin tuzluluk oranı

Çözüm: Akarsuların debisi denizlerin tuzluluk oranından etkilenmez. Doğru cevap D’dir.

6. Su kaynaklarının kirlenmesinin en büyük nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yanlış sulama teknikleri
B) Sanayi atıklarının kontrolsüz bırakılması
C) Ormanlık alanların artırılması
D) Barajların yapılması

Çözüm: Su kaynaklarının kirlenmesinde en büyük pay sanayi atıklarının kontrolsüz bir şekilde doğaya bırakılmasıdır. Doğru cevap B’dir.