AKİS [çaprazlama]

Bir dize veya cümledeki sözcüklerin, ifade veya ibarelerin yine anlamlı bir şekilde yerlerinin değiştirilmesi ile yapılan bir sanattır. “Tam akis” ve ”noksan akis” olmak üzere iki çeşidi vardır. Tam akiste sözcükler simetrik olarak değiştirilir, “noksan akis”te sözcüklerin yeri kısmen değiştirilir.

Didem ruhunu gözler, gözler ruhunu dîdem
Kıblem olalı kaşın, kaşın olalı kıblem
Cennet gibidir rüyin rüyin cennet gibidir
Adem duyamaz sana, doyamaz sana adem
Akisi oluşturan sözler: Didem, ruh, gözler, cennet, gibi, rüyin

CİNAS

Yazılış ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerin bir arada kullanılması sanatıdır. Cinas, sesteşliğe bağlı bir sanattır. Cinas, “tam cinas” ve “noksan [eksik / mürekkep] cinas” olmak üzere ikiye ayrılır.

Bir evde dü zen olsa düzen olmaz o evde
(Keçecizade Fuad Paşa)

Dü zen: İki kadın, iki hatun kişi anlamındadır. İki ayrı sözcükten oluşmuştur. Düzen: Dirlik, düzenlilik, mutluluk, huzur ve nizam, intizam anlamındadır. “Dü zen”, “düzen” ayrı ayrı iki sözcük ile kurulmuş bulunan bu mısra da anlatılmak istenen şudur: “Bir evde iki kadın bulunsa; o evde huzur ve mutluluk kaybolur.” Yazılış ve okunuşları benzer olan bu iki ayrı sözcüklerden biri tek söz, diğeri ise iki ayrı söz olarak kullanılmıştır. Böylece bu söyleyişle mürekkep (ayrık) cinas yapılmıştır.

Ey kimsesizler el veriniz kimsesizlere,
Onlardır ancak el verecek kimse sizlere.
Cinası oluşturan sözcükler: Kimsesizlere, kimse sizlere

İŞTİKAK

Aynı kökten türemiş sözcüklerin bir dize veya beyitte bir araya getirilmesi sanatıdır.

Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler
Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler
Aynı kökten gelen sözcükler: Sevilmiş, seven, sevgililer