SÖZCÜKTE YAPI

Kök:

Bir sözcüğün bütün ekleri çıkarıldıktan sonra, geriye kalan anlamlı en küçük bölüme “kök” denir.

Türkçede köklerin çoğunluğu tek hecelidir: al, at, gül, ev, dağ, iş… Sınırlı sayıda iki ve üç heceli köklerimiz de vardır: çocuk, karınca, ara, şeker…

Sözcüğün kökünü bulmak için, sağdan sola doğru ekleri atılarak anlamlı en küçük bölüme (köke) ulaşılır.

Örnek:
yurt, Türk, çiçek, ağaç, orman, pencere, araba

Örnek Soru

Aşağıda bazı kelimelerin kökü altı çizilerek gösterilmiştir.

Hangisinde kelimenin kökü yanlış gösterilmiştir?

A) Bu şekerlik çok güzelmiş
B) Ağaçlık alanlar azaldı.
C) Susuzluktan dilim damağım kurudu.
D) Ahmet, derslerine çok çalıştı.

Çözüm:

“çalıştı” kelimesinin kökü “çal” değildir. Çünkü ”Çalışmak ile çalmak” arasında bir anlam ilişkisi yoktur. Cevap D’dir.

Kökler ikiye ayrılır. İsim Kökleri ve Fiil Kökleri

1. isim Kökleri:

Bir varlığı karşılayan köklere isim kökü denir.

2. Fiil Kökleri:

Hareketleri, işleri anlatan köklere fiil kökü denir. Fiil köklerinin sonuna kısa çizgi “-“konur. Bu kısa çizgi “mak, mek” olarak okunur.

Sesteş (Eşsesli) Kökler:

Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Sesteş kökler arasında kesinlikle anlam ilişkisi bulunmaz.

Ek: 

Eklendiği sözcüğün (kelimenin) cümledeki görevini belirten veya eklendiği sözcükten yeni sözcük yapan ses topluluklarına ek denir.

Yapım eki:

Eklendikleri kelimelerin anlamını değiştiren, onlardan yeni kelimeler yapan eklere yapım eki denir. Yapım eki almış sözcüklere “Türemiş sözcük” denir.

Dilimizde yeni kelimeler türeten birçok yapım eki vardır. Bu eklerin bazıları daha fazla kullanılırken bazıları daha az kullanılmaktadır. Dilimizde en çok kullanılan yapım eklerinin bazıları şunlardır:

Çözümlü Örnek Sorular:

Soru 1:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi yapım eki almıştır?

A) Kitap
B) Okul
C) Öğretmen
D) Kalemlik

Çözüm: “Kalemlik” sözcüğünde “lik” eki, “kalem” sözcüğüne eklenerek yeni bir anlam oluşturmuş, bu yüzden yapım eki almıştır.
Cevap: D

Soru 2:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi basit yapılıdır?

A) Evcil
B) Çalışkan
C) Dağ
D) Kitaplık

Çözüm: “Dağ” sözcüğü, yapım veya çekim eki almamış basit bir sözcüktür.
Cevap: C

Soru 3:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi türemiş sözcüktür?

A) Güzel
B) Bahçıvan
C) Sevgi
D) Elma

Çözüm: “Bahçıvan” sözcüğü “bahçe” kökünden türeyerek yeni bir anlam kazanmış, bu nedenle türemiş bir sözcüktür.
Cevap: B

Soru 4:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi birleşik sözcüktür?

A) Kuşburnu
B) Yüksek
C) Kalem
D) Çalışma

Çözüm: “Kuşburnu” sözcüğü iki sözcüğün bir araya gelerek birleşik bir sözcük oluşturduğu örnektir.
Cevap: A

Soru 5:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde çekim eki kullanılmıştır?

A) Evde
B) Kalemlik
C) Gözlük
D) Dağcı

Çözüm: “Evde” sözcüğünde “de” eki, çekim ekidir ve bulunma durumu anlamı katmaktadır.
Cevap: A

Soru 6:

“Kitapçı” sözcüğünün kökü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kitap
B) Kitapçı
C) Kitaplık
D) Kitaplar

Çözüm: “Kitapçı” sözcüğünün kökü “kitap”tır.
Cevap: A

Soru 7:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi yapım eki alarak türemiştir?

A) Kalem
B) Kapıcı
C) Okul
D) İnsan

Çözüm: “Kapıcı” sözcüğünde “-cı” yapım eki eklenerek yeni bir sözcük türetilmiştir.
Cevap: B

Soru 8:

Aşağıdaki sözcüklerin hangisi birleşik sözcüktür?

A) Gözlük
B) Sivrisinek
C) Elma
D) Yazlık

Çözüm: “Sivrisinek” sözcüğü iki sözcüğün birleşmesinden oluşmuş bir birleşik sözcüktür.
Cevap: B

Soru 9:

Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde yapım eki vardır?

A) Evcik
B) Evde
C) Evler
D) Evim

Çözüm: “Evcik” sözcüğünde “cik” yapım eki kullanılarak anlam değiştirilmiştir.
Cevap: A

Soru 10:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi basit yapılıdır?

A) Gözlük
B) Deniz
C) Dağcı
D) Çalışkan

Çözüm: “Deniz” sözcüğü yapım ve çekim eki almamış basit bir sözcüktür.
Cevap: B