Söz Sanatları (Edebi Sanatlar) 8. Sınıf Türkçe
Söz Sanatları
Sanat eserlerinde anlam ve çağrışım ilgileri kurarak, söze güzellik, canlılık katmak ve sözü daha etkili kılmak amacıyla kullanılan ifade yöntemlerine söz sanatları denir. Buna Edebî sanat da denmektedir.
Söz sanatlarının bir kısmı söyleyişe, diğer bir kısmı ise anlam derinliğine dayalıdır. Bu sanatlar, anlatıma canlılık ve renk katmak amacıyla kullanılır. Söze zenginlik kazandırmak, sözün etkisini artırmak, monotonluğu kırmak veya az sözle çok şey anlatmak için başvurulan etkili yöntemlerdir.
Günümüzde yalnızca şiirde değil, konuşmalarda, gazete ve dergi yazılarında, sanat eserlerinde duygu ve düşüncelerin daha açık ve etkili ifade edilmesi için söz sanatlarından faydalanılmaktadır. Bu sanatlar, Osmanlı döneminin Divan edebiyatında ustalığın ölçütlerinden biri olarak da kabul edilmiştir.
1. Benzetme
Anlatımı güçlendirmek amacıyla, aralarında ortak bir nitelik bulunan iki kavramdan ortak nitelik açısından güçlü olanın zayıf olana aktarılması işlemine benzetme denir. Bu sanat, teşbih olarak da bilinir.
Benzetme yapılırken, birbirleriyle ilişkilendirilen varlıklar arasındaki ortaklıklar ifade edilir. Bu tür anlatımlarda genellikle gibi edatı kullanılır.
Tam bir benzetme şu dört temel unsurdan oluşur:
- Benzeyen → Zayıf unsur
- Benzetilen → Kuvvetli unsur
- Benzetme yönü → İki unsur arasındaki benzetme nedeni
- Benzetme edatı → Benzetmede kullanılan edatlar
| Metin | Benzeyen | Benzetilen | Benzetme Yönü | Benzetme Edatı |
|---|---|---|---|---|
| Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner aşarım Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım | Şair | Sel | Sınırlarını aşması | Gibi |
| Burada insan toprak gibi, güneş gibi, deniz gibi bereketli Burada insan gibi verimli deniz, güneş ve toprak | İnsan, deniz, güneş, toprak | İnsan, deniz, güneş, toprak | Bereketlilik ve verimlilik | Gibi |
2. Kişileştirme
İnsana ait özelliklerin, insan olmayan varlıklara aktarılmasıyla oluşturulan söz sanatına kişileştirme denir. Bu sanat, teşhis olarak da adlandırılır.
Teşhis kelimesi, “şahıs” sözcüğünden türemiştir. Bu sanat, canlı ya da cansız insan dışındaki tüm varlıklara, insana özgü herhangi bir niteliğin yüklenmesiyle gerçekleşir.
Özellikle hayvanların hikâyelerini anlatan masallar ve fabl türündeki eserlerin tamamında kişileştirme sıkça kullanılır.
| Metin | Kişileştirilen Varlık |
|---|---|
| Sevincinden ağlayan, gülen, haykıran rüzgâr Kalplere sevinç, umut ve inanç getiriyor | Rüzgâr |
| Bir bahar sabahının karanlığında ıssız Gökte diz çökmüş iki titrek ışıklı yıldız | Yıldız |
| Bütün kusurumu toprak gizliyor Merhem çalıp yaralarımı düzlüyor | Toprak |
3. Konuşturma
İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıkları konuşturma sanatına konuşturma denir. Bu sanat, intak olarak da adlandırılır.
Konuşturma, genellikle kişileştirmeden sonra gelir. Bir varlık önce kişileştirilir, ardından konuşturulur. Konuşturulan varlıklar kişileştirildikleri için, kişileştirme ile birlikte konuşturma sanatı da kullanılır.
Her konuşturma örneğinde mutlaka kişileştirme bulunur; ancak her kişileştirme, konuşturmayı içermek zorunda değildir.
Özellikle hayvanların hikâyelerini anlatan masallar ve fabllarda, kişileştirme ile konuşturma sanatı bir arada sıklıkla kullanılır.
| Metin | Konuşturulan Varlık |
|---|---|
| Ben bir ayrıkotuyum Ne buğday amcam ne pirinç dayım | Ayrıkotu |
| Küçük bir çeşmeyim yurdumun Unutulmuş bir dağında | Çeşme |
| Akıl ersin ermesin sevdamıza Senden yanayım, dedi yeşeren dal senden yana | Yeşeren dal |
4. Karşıtlık
İki zıt düşüncenin, kavramın ya da duygunun bir arada kullanılmasına karşıtlık denir. Bu sanat, tezat olarak da bilinir.
Tezat kelimesi, “zıt” sözcüğünden türemiştir. Karşıtlık, yalnızca zıt anlamlı kelimelerin bir arada kullanılmasıyla oluşturulmaz; aynı zamanda birbirine zıt özelliklerin ya da durumların ifade edildiği bağlamlarda da karşıtlık yapılır.
| Metin | Karşıt Varlıklar |
|---|---|
| Karlar, etrafı beyaz bir karanlığa gömdü Kar değil gökyüzünden yağan, beyaz ölümdü | Beyaz ve karanlık |
| Ben de gördüm güneşin doğarken battığını Esrarlı bir bakışın gönlü kapattığını | Güneşin doğup batması |
| Aydınlığa koştum, karanlık çıktı Her sevgi, her vefa bir anlık çıktı | Aydınlık ve karanlık |
5. Abartma
Bir özelliğin ya da durumun, olduğundan daha çok ya da daha az gösterilmesine abartma denir. Bu sanat, mübalağa olarak da bilinir.
Abartma, sözün etkisini artırmak amacıyla kullanılır. Abartmanın oluşması için, söz konusu özelliğin akıl sınırlarını zorlayacak şekilde büyütülmesi gerekir. Genellikle, gerçekte olamayacak bir durumun anlatımında aşırılığa gidilmesi esas alınır.
| Metin | Abartılan Durum |
|---|---|
| Bir gün gökyüzüne otursam Evlerin tavanlarını birer birer açsam | Gökyüzüne oturmak |
| Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın Gömelim gel seni tarihe, desem sığmazsın | Tarihe sığmamak |
| Elim değse akan sular tutuşur İçim dışım yanar oldu, gel gayrı | Suların tutuşması |
Çözümlü Örnek Test Soruları
1. Aşağıdaki cümlede kullanılan söz sanatı nedir?
“Bütün dünya üzerime geliyor, dertler beni boğuyor.”
A) Abartma
B) Karşıtlık
C) Kişileştirme
D) Benzetme
Çözüm:
Cümlede, “bütün dünya üzerime geliyor” ifadesi bir olayın olduğundan fazla gösterilmesi yani abartma (mübalağa) sanatını içerir. Bu nedenle doğru cevap A) Abartma olacaktır.
2. Aşağıdaki dizeler hangi söz sanatı örneğidir?
“Gökyüzüne oturup yıldızları toplardım, ama ellerim yetişmedi.”
A) Kişileştirme
B) Benzetme
C) Abartma
D) Konuşturma
Çözüm:
“Gökyüzüne oturup yıldızları toplamak” ifadesi, gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durumun aşırı bir şekilde büyütülmesi yani abartma sanatıdır. Doğru cevap C) Abartma olacaktır.
3. Aşağıdaki cümlede hangi söz sanatı yapılmıştır?
“Küçük dere neşeyle şarkı söylüyordu.”
A) Benzetme
B) Konuşturma
C) Karşıtlık
D) Kişileştirme
Çözüm:
Cümlede “küçük dere neşeyle şarkı söylüyor” ifadesi insanlara özgü bir özelliğin cansız bir varlığa yüklenmesi, yani kişileştirme sanatını gösterir. Doğru cevap D) Kişileştirme olacaktır.
4. Aşağıdaki dizelerde hangi söz sanatı kullanılmıştır?
“Güneş doğarken geceyi söküp attı.”
A) Karşıtlık
B) Kişileştirme
C) Konuşturma
D) Benzetme
Çözüm:
“Güneş doğarken” ve “geceyi söküp atmak” ifadeleri, zıt kavramlar olan gece ve gündüzün bir arada kullanılmasıyla karşıtlık sanatını içerir. Doğru cevap A) Karşıtlık olacaktır.
5. Aşağıdaki cümledeki benzetmenin unsurları nelerdir?
“Senin kalbin, bir deniz kadar derin.”
A) Benzeyen: Kalp, Benzetilen: Deniz, Benzetme Yönü: Derinlik, Benzetme Edatı: Kadar
B) Benzeyen: Deniz, Benzetilen: Kalp, Benzetme Yönü: Derinlik, Benzetme Edatı: Gibi
C) Benzeyen: Deniz, Benzetilen: Kalp, Benzetme Yönü: Sevgi, Benzetme Edatı: Kadar
D) Benzeyen: Kalp, Benzetilen: Deniz, Benzetme Yönü: Sevgi, Benzetme Edatı: Gibi
Çözüm:
Cümlede “kalp” benzeyen, “deniz” benzetilen, “derinlik” benzetme yönü ve “kadar” benzetme edatı olarak kullanılmıştır. Doğru cevap A) Benzeyen: Kalp, Benzetilen: Deniz, Benzetme Yönü: Derinlik, Benzetme Edatı: Kadar olacaktır.