SES BİLGİSİ

Türkçede Ünlü ve Ünsüzler

a) Ünsüzler: Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere “ünsüz” denir. Türkçede yirmi bir ünsüz vardır.

b) Ünlüler: Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese “ünlü” denir. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.

SES OLAYLARI

1. Ünlü Düşmesi

2. Ünlü Aşınması

Bazı birleşik sözcükler oluşturulurken yan yana gelen iki ünlüden biri düşebilir.

Ünlüyle biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir sözcükle birleştiğinde iki ünlüden birinin düşmesidir.

Her ünlü aşınması birer ünlü düşmesi sayılır.

Bazı birleşik sözcüklerde iki ünlü yan yana olmadan da aşınma olur. Örneğin: pek—İyi : peki, pazar-ertesi: pazartesi

3. Ünlü Değişimi

I. ve II. teklik kişi adılları (zamirleri) “ben” ve “sen” ismin yaklaşma (yönelme) durum eki ”e, -a” yı aldıklarında köklerindeki ünlü değişir: Ben-a = bana, sen-a = sana.

4. Ünlü Türemesi

Küçültme eki (-cık, -cik), tek heceli sözcüklere getirildiğinde bu ekten önce bir ünlü türer.

Bazı pekiştirmelerde ünlü türemesi olur.

“Sırılsıklam” ve “çırılçıplak” sözcüklerinde hem ünlü hem de ünsüz türemesi vardır.

5. Ünsüz Türemesi

“Ünsüz ikizleşmesi” olarak da adlandırılır.

Bazı sözcükler, “etmek” ve “olmak” yardımcı fiilleriyle birleşik fiil oluştururken ünsüz türemesi olur.

Bazı tek heceli sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi olur.

— hat-ı > hattı
— hak-ım > hakkım
— sır-ın > sırrın

Aynı ünsüzlerden biri kökte, biri ekte ise ünsüz türemesi yoktur. Örneğin; git—tin, kol—lu, at-tırmak, bık—kın…

6. Ünlü Daralması

“e, a” ünlüleriyle biten fiillere “-yor” eki getirildiğinde “e, a” ünlüleri “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşür: ağla-yor > ağlıyor, dinle-yor > dinliyor…

“-me, -ma” olumsuzluk ekinden sonra “-yor” eki geldiğinde ünlü daralması olur: duyma-yor > duymuyor, bakma—yor > bakmıyor…

Ünsüz harfle biten veya “e, a” ile bitmeyen, “—yor” eki alan fiillerde ünlü “ğ daralması yoktur. Örneğin; bak—yor : bakıyor, gül—yor : gülüyor, gör—yor : görüyor…

“Dernek”, “yemek” ve “ne” sözcükleri “y” kaynaştırma harfinin etkisiyle daralabilir.

Yemek = yiyecek, yiyen, yiyelim…
Demek= diyecek, diye, diyen…
Ne = niye.

“Dernek” ve “yemek” sözcüklerinin dışında “y” kaynaştırma ünsüzünün etkisiyle söyleyişte görülen daralmanın yazıya yansıtılması yazım yanlışı sayılır.

Kaybetmiyen (Yanlış)
Kaybetmeyen (Doğru)

7. Ulama

Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse birinci sözcüğün sonundaki ünsüzün ikinci sözcüğün ilk ünlüsüyle okunmasına ulama denir.

Ulama özellikle şiirler okunurken yapılan bir ses olayıdır.

Ulama, aruz ölçüsü kalıplarının uygunluğunu sağlamak için de yapılır.

Ulama yapılabilecek sözcükler arasında noktalama işareti varsa ulama olmaz.