Ses bilgisi, dilin temel yapı taşlarından biri olan seslerin incelendiği bir konudur. Türkçede, seslerin doğru bir şekilde kullanılması hem yazılı hem de sözlü iletişimde oldukça önemlidir. 5. sınıf Türkçe müfredatında yer alan “Ses Bilgisi” konusu, ünlü (sesli) ve ünsüz (sessiz) harflerin özelliklerini anlamayı ve bu harflerin dilde nasıl kullanıldığını öğretmeyi amaçlar. Ses bilgisi, dilin kurallarına hakim olma, doğru yazma ve konuşma becerileri kazandırma açısından oldukça önemlidir.

SES BİLGİSİ

Ses
Ağzımızdan bir çırpıda çıkan, hece ve sözcük yapmaya yarayan dilin en küçük birimine ses denir.

Harf ;
Seslerin yazıdaki karşılıklarına harf denir. Harfler birleşerek heceleri, heceler birleşerek sözcükleri, sözcükler de cümleyi oluşturur.

Alfabe
Bir dildeki harflerin tümünü sırasıyla gösteren harfler topluluğuna alfabe denir. Tarih boyunca farklı alfabeler kullanmakla beraber şu an “Latin Alfabesini” kullanıyoruz. Türkçede harfler ağızdan çıkışlarına göre ünlüler ve ünsüzler olarak ikiye ayrılırlar. Dilimizde 8 tane ünlü (sesli), 21 tane ünsüz (sessiz) harf bulunmaktadır.

Ünlü (sesli) Harfler

Ağzımızdan çıkarken ses yolunda hiçbir engele uğramayan, kendi başına okunabilen harflere ünlü (sesli) denir.

Dilimizde 8 tane ünlü vardır. Bunlar: a, e, ı, i, u, ü, o, ö,

Ünsüz(sessiz) Harfler:

Tek başına söylenemeyen; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen harflere ünsüz (sessiz) harf denir.

Türkçede 21 tane ünsüz vardır. Ünsüzler “sert ünsüzler” ve “ yumuşak ünsüzler” olmak üzere ikiye ayrılır.

Dikkat Edilmesi Gereken Nokta:

Sert ünsüzleri kolayca hatırlayabilmek için şu pratik kodlamayı kullanabilirsiniz:

F, S, T, K, Ç, Ş, H, P ➔ FıSTıKÇı ŞaHaP

Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi):

Sert ünsüzle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcüğe “c, d, g” yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek gelirse “c, d, g” yumuşak ünsüzleri sertleşerek “ç, t, k” sert ünsüzlerine dönüşürler. Bu kurala ünsüz benzeşmesi (sertleşmesi) denir.

 

Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar:

Tek heceli sözcüklerin çoğunda ve özel isimlerde ünsüz yumuşaması olmaz.

Örnekler:

• İp ➔ İp – i
• İt ➔ İt – e
• Zonguldak ➔ Zonguldak’ın
• Uşak ➔ Uşak’a (Okunuşu: Uşağa)

---

Dilimize yabancı dillerden girmiş bazı sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.

Örnekler:

• Konut ➔ Konut – un
• Sanat ➔ Sanat – a
• Hukuk ➔ Hukuk – un

Ünlü Düşmesi

İki heceden oluşan ve son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Buna “ünlü düşmesi” denir.

Dikkat Edilmesi Gereken Nokta:

Ünlü düşmesi yapılması gereken kelimede ünlü düşmesi yapmamak yazım hatasıdır.

Örnek:

• Adamın ağızını bıçak açmıyordu.
  Cümlesi yazım olarak hatalıdır.
• Adamın ağzını bıçak açmıyordu.
  Cümlesi yazım olarak doğrudur.

Ünlü Daralması

(a, e) geniş ünlülerinden sonra gelen “-yor” eki, bu geniş ünlüleri dar ünlülere (ı, i, u, ü) dönüştürür. Türkçedeki bu ses olayına “ünlü daralması” denir.

Örnekler:

• Dinle -yor ➔ Dinli -yor
• Gizle -yor ➔ Gizli -yor
• Söyleme -yor ➔ Söylemi -yor
• Bakma -yor ➔ Bakmı -yor
• Başla -yor ➔ Başlı -yor
• Gözle -yor ➔ Gözlü -yor

---

Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar:

“-yor” ekinin olduğu her fiilde ünlü daralması olmaz.

Örnekler:

• Gez -iyor ➔ ünlü daralması yok.
• Koş -uyor ➔ ünlü daralması yok.
• Sall -ıyor ➔ ünlü daralması var.
• Topl -uyor ➔ ünlü daralması var.

Ünsüz Türemesi

Dilimizde bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında, sözcüğün sonundaki ünsüz harf türeyerek ikizleşir. Bu duruma “ünsüz türemesi” denir.

Örnekler:

• His – et ➔ hiss – et
• Zan – et ➔ zann – et
• Sır – im ➔ sırr – im
• Rab – im ➔ rabb – im
• Af – et ➔ aff – et
• Şık – ı ➔ şıkk – ı

Çözümlü Örnek Sorular:

Soru 1:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünsüz yumuşaması (sert ünsüzlerin yumuşaması) görülmüştür?

A) Kitap
B) Kapı
C) Ağaç
D) Kağıdı

Çözüm: “Kağıt” kelimesinin sonundaki “t” harfi, ünlü ile başlayan bir ek gelince “d” harfine dönüşerek yumuşamıştır: “kağıdı”.
Cevap: D

---

Soru 2:

Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ünlü düşmesi görülmektedir?

A) Yüzlük
B) Omuzum
C) Burun-burnu
D) Kırmızı

Çözüm: “Burun” kelimesine ek gelince, ikinci hecedeki ünlü düşmüş ve “burnu” olmuştur.
Cevap: C

---

Soru 3:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünlü daralması (geniş ünlülerin dar ünlüye dönüşmesi) vardır?

A) Bekliyor
B) Bakıyor
C) Dinliyor
D) Anlıyor

Çözüm: “Bakıyor” kelimesinde, geniş ünlü olan “a” harfi, “yor” eki ile daralarak “ı” olmuştur.
Cevap: B

---

Soru 4:

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ünsüz sertleşmesi görülmüştür?

A) Kitapçı
B) Çocukluk
C) Sınıfta
D) Kapkaççı

Çözüm: “Kitapçı” kelimesinde ünsüz sertleşmesi görülmemiştir; ancak “kapkaççı” kelimesinde son ünsüz olan “p” sertleşerek “ç” olmuştur.
Cevap: D

---

Soru 5:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünlü türemesi vardır?

A) Elmacık
B) Karınca
C) Karpuz
D) Sarmaşık

Çözüm: “Elma” kelimesine “-cık” eki getirildiğinde “elmacık” olur ve burada ünlü türemesi görülür.
Cevap: A

---

Soru 6:

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde büyük ünlü uyumuna uymayan bir kelime vardır?

A) Bugün sinemaya gittim.
B) Kalemini bana verir misin?
C) Kitap çok güzeldi.
D) Televizyondaki program çok uzundu.

Çözüm: “Televizyon” kelimesi büyük ünlü uyumuna uymaz, çünkü içinde hem kalın hem de ince ünlüler vardır.
Cevap: D

---

Soru 7:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünlü daralması yoktur?

A) Yürüyor
B) Yüzüyor
C) Seviyor
D) Gidiyor

Çözüm: “Gidiyor” kelimesinde ünlü daralması yoktur. Diğer seçeneklerde geniş ünlülerin dar ünlülere dönüştüğü görülür.
Cevap: D

---

Soru 8:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?

A) Kitapta
B) Ağaçta
C) Kapıda
D) Yolda

Çözüm: “Kitap” kelimesinin sonundaki “p” harfi sert ünsüz olduğu için yumuşamamıştır.
Cevap: A

---

Soru 9:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi ünsüz sertleşmesine uğramıştır?

A) Kitapçı
B) Kapıcı
C) Şehirde
D) Bankta

Çözüm: “Bank” kelimesine “-ta” eki gelince, “k” harfi sertleşerek “kt” şeklinde olmuştur: “bankta”.
Cevap: D

---

Soru 10:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde küçük ünlü uyumuna uymayan bir kelime vardır?

A) Ali ile parka gittik.
B) Okulumuz çok güzeldi.
C) Sinema salonu çok büyük.
D) Masadaki kalemi alır mısın?

Çözüm: “Sinema” kelimesi küçük ünlü uyumuna uymaz çünkü hem ince hem de kalın ünlüler bir arada kullanılmıştır.
Cevap: C

---

Çözümlü Örnek Test Soruları 2

Soru 1
Aşağıdaki kelimelerden hangisinde yalnızca kalın ünlü harfler bulunmaktadır?

A) Deniz
B) Kedi
C) Çocuk
D) Kelebek
E) Elma

Çözüm:
Kalın ünlüler a, ı, o, u’dur. “Çocuk” kelimesinde yalnızca kalın ünlüler (o, u) bulunur.
Cevap: C

---

Soru 2
Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ünsüz yumuşamasına örnek vardır?

A) Kitap
B) Çiçek
C) Kaşık
D) Kapı
E) Çocuk

Çözüm:
Ünsüz yumuşaması, sert ünsüzlerin (p, ç, t, k) ünlü ile başlayan bir ek aldığında b, c, d, g’ye dönüşmesidir. “Kitap” kelimesine “-ı” eklenince “kitabı” olur ve “p”, “b”ye dönüşür.
Cevap: A

---

Soru 3
Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ünlü daralması vardır?

A) Seviyor
B) Koşuyor
C) Çalışıyor
D) Yürüyor
E) Bakıyor

Çözüm:
Ünlü daralması, geniş ünlülerin (a, e) dar ünlülere (ı, i, u, ü) dönüşmesiyle olur. “Seviyor” kelimesinde “e” harfi daralarak “i”ye dönüşmüştür.
Cevap: A

---

Soru 4
Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ünlü düşmesi vardır?

A) Ağaç
B) Kardeş
C) Burun
D) Bağır
E) Ekmek

Çözüm:
Ünlü düşmesi, bazı kelimelere ek geldiğinde ünlü harfin düşmesidir. “Burun” kelimesine “-um” eki geldiğinde “u” düşer ve “burnum” olur.
Cevap: C

---

Soru 5
“Çocuklar parka koşuyor.” cümlesinde toplam kaç ünlü harf vardır?

A) 6
B) 7
C) 8
D) 9
E) 10

Çözüm:
Cümledeki ünlü harfler: “o, u, a, a, o, u, o” olmak üzere toplam 7 ünlü harf vardır.
Cevap: B

---

Soru 6
Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ünsüz benzeşmesi (sertleşmesi) vardır?

A) Okul
B) Kitap
C) Ağaç
D) Toprak
E) Kapkaç

Çözüm:
Ünsüz benzeşmesi, yumuşak ünsüzlerin sert ünsüzlerle uyum sağlamak için sertleşmesidir. “Kapkaç” kelimesinde “b”, “p” olarak sertleşmiştir.
Cevap: E

---

Soru 7
Aşağıdaki kelimelerden hangisinde büyük ünlü uyumuna aykırılık vardır?

A) Bardak
B) Kalem
C) Çiçek
D) Araba
E) Çanta

Çözüm:
Büyük ünlü uyumuna göre bir kelimede kalın ve ince ünlüler bir arada bulunmaz. “Kalem” kelimesinde “a” kalın, “e” ince ünlüdür; bu nedenle uyuma aykırıdır.
Cevap: B

---

Soru 8
Aşağıdaki kelimelerden hangisi sessiz harfle başlayıp sessiz harfle bitmektedir?

A) Ev
B) Baba
C) Yol
D) Anne
E) İp

Çözüm:
“Yol” kelimesi sessiz harfle başlayıp sessiz harfle biter.
Cevap: C

---

Örnekler:

1. Keçi kayalığa tırmandı. Burnu bir dala takıldı. Kendini zor kurtardı. Aşağıda yavru keçiler onu bekliyordu.

Yukarıdaki metinde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?

A) Ünlü Düşmesi
B) Ünlü Daralması
C) Ünsüz Benzeşmesi
D) Ünsüz Yumuşaması

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?

A) Biraz para kazanmak için işe gitti.
B) Kitabın sayfasını yavaşça çevirdi.
C) Şu ağacın dalları kırılmış.
D) Arkadaş ! Yurduma alçaklara uğratma.

---

Bu makalede, ünlü ve ünsüz harflerin özelliklerini, ses olaylarını ve Türkçenin ses yapısına dair temel bilgileri öğreneceksiniz. Ayrıca, konu sonunda çözümlü örneklerle bu bilgileri pekiştirmenizi sağlayacağız.

Ünlü (Sesli) Harfler

Türkçede 8 tane ünlü harf bulunur. Ünlü harfler, ses tellerinin titreşimi ile çıkan ve ses yolunda herhangi bir engelle karşılaşmadan ağızdan çıkan seslerdir. Ünlü harfler, kelimelerdeki anlamı ve sözcüğün telaffuzunu belirlemede çok önemli bir rol oynar.

Ünlü harfler iki ana gruba ayrılır:

1. Düz ve Yuvarlak Ünlüler:
   • Düz ünlüler: a, e, ı, i
   • Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
2. Geniş ve Dar Ünlüler:
   • Geniş ünlüler: a, e, o, ö
   • Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Örnekler:

• “Araba” kelimesinde a harfi düz ve geniş bir ünlüdür.
• “Üzüm” kelimesinde ü harfi yuvarlak ve dar bir ünlüdür.

Ünsüz (Sessiz) Harfler

Ünsüz harfler, ses yolunda dil, diş, dudak gibi organlarla engellenerek çıkarılan seslerdir. Türkçede 21 ünsüz harf bulunmaktadır. Ünsüzler, çıkış yerlerine ve söyleniş biçimlerine göre farklı kategorilere ayrılırlar.

Ünsüz harfler de iki ana gruba ayrılır:

1. Sert ve Yumuşak Ünsüzler:
   • Sert ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p
   • Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
2. Sürekli ve Süreksiz Ünsüzler:
   • Sürekli ünsüzler: f, s, h, ş, l, m, n, r, z
   • Süreksiz ünsüzler: b, c, d, g, k, p, t, ç

Örnekler:

• “Kitap” kelimesinde k harfi sert bir ünsüzdür.
• “Bebek” kelimesinde b harfi yumuşak bir ünsüzdür.

Ünlü ve Ünsüz Uyumları

Türkçede ses uyumu kuralları, kelimelerin doğru yazımı ve telaffuzu açısından oldukça önemlidir. Ünlü uyumu ve ünsüz uyumu, seslerin kelime içinde birbirleriyle uyumlu olmasını sağlar.

1. Büyük Ünlü Uyumu: Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü (a, ı, o, u) varsa, sonraki hecelerde de kalın ünlülerin bulunması gerekir. Aynı şekilde, ince ünlü (e, i, ö, ü) varsa, sonraki hecelerde de ince ünlüler bulunur.

Örnek:

• “Çalışkan” kelimesinde kalın ünlüler (a, ı) uyumludur.
• “Güzel” kelimesinde ince ünlüler (ü, e) uyumludur.

2. Ünsüz Benzeşmesi (Sert Ünsüz Uyumu): Bir kelimenin sonundaki sert ünsüzlerden sonra gelen ekin yumuşak ünsüzle başlaması durumunda, yumuşak ünsüz sertleşir. Örneğin, “kitap” kelimesine “-cı” ekini getirirken, ekin başındaki yumuşak “c” harfi sertleşerek “ç” olur ve “kitapçı” şeklinde yazılır.

Örnek:

• “Kitap” + “cı” = “Kitapçı”
• “Kurt” + “cu” = “Kurtçu”

Ses Olayları

Türkçede kelimelerin yazımında ve telaffuzunda çeşitli ses olayları meydana gelir. Bu ses olayları, dilin kurallarına göre değişiklik gösteren harflerin ya da hecelerin kullanımını içerir.

1. Ünlü Daralması: Türkçede geniş ünlülerden biri (a, e) ile biten kelimelere “-yor” eki getirildiğinde geniş ünlüler dar ünlülere dönüşür. Örnek: “Geliyor” (gel-e-yor → geliyor)
2. Ünsüz Yumuşaması: Türkçede bazı kelimeler sert ünsüzle biterken, ünlüyle başlayan bir ek alırsa sonundaki sert ünsüz yumuşar. Örnek: “Kitap” → “Kitabı”
3. Kaynaşma Harfleri: Ünlü ile biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, kelime ile ekin arasında “y”, “ş”, “s”, “n” harfleri kullanılır. Örnek: “Ağaç” → “Ağacı”