1. Sürekli Rüzgarlar

Sürekli termik ve dinamik basınç kuşakları arasında oluşan rüzgarlardır. Alize, Batı ve Kutup rüzgarları olmak üzere 3 gruba ayrılır. Esişlerinin yıl boyunca sürmesi nedeniyle sürekli rüzgarlar adını almışlardır. Sürekli rüzgarlar KYK de sağa, GYK sola saparlar. Okyanus akıntılarının oluşmasına neden olan bu rüzgarlar aynı zamanda iklim özeliklerinin oluşumunda önemli bir etmendir.

a. Alizeler ve Özellikleri

• Dönenceler civarındaki 30° DYB alanlarından O° Ekvator’daki TAB alanlarına doğru esen rüzgarlardır.
• KYK’de kuzeydoğudan güneybatıya, GYK’de ise güneydoğudan kuzeybatıya doğru eserler. Başlangıçta kuru olmalarına rağmen Ekvator’a doğru gelirken nem yüklenirler ve tropikal kuşakta kıtaların doğu kıyılarına ve Ekvator çevresine bol yağış bırakırlar.
• Okyanus akıntılarının oluşmasına neden olurlar.
• Yelkenli gemiler döneminde deniz ticaretinde gemilerin hareketini sağladığı için bu rüzgarlara ticaret rüzgarları adı da verilir.
• 30° enlemlerinden Ekvator’a doğru esen Alizeler Ekvatorda karşılaşır, yükselerek (Konveksiyonel) buraya yağış bırakırlar.
• Yağış bıraktıktan sonra atmosferin üst taraflarından ters dönerek 30° enlemlerine doğru esip Ters Alizeleri oluşturur. Ters Alizeler 30° enlemlerine yığılıp inerler ve buraların kurak olmasına etki ederler.
• Güney Amerika’da Amazon Havzası, Afrika’da Kongo Havzası, Asya’da Endonezya Adaları, alize rüzgarlarının etkisiyle bol yağış alır.

b. Batı Rüzgarları

• Her iki yarımkürede 30° DYB alanlarından 60° DAB alanlarına doğru esen rüzgarlardır.
• Denizlerden karaya doğru estiklerinden orta kuşakta kıtaların batı kıyılarına bol yağış bırakırlar.
• Aynı zamanda sıcak su akıntılarını beraberlerinde taşırlar. (Gulfstream ve Kuroşivo gibi)
• 60° enlemlerinde kutup rüzgarlarıyla batı rüzgarları karşılaşarak cephe yağışlarına neden olurlar.
• Orta kuşak karalarının batı kıyılarına (Batı Avrupa ve Amerika Kıtasının batısına) yağış bırakırlar.

Not: Türkiye batı rüzgârları kuşağında olmasına rağmen karaların iç kısmında yer aldığından batı rüzgarlarından doğrudan etkilenmez. Yerini yerel rüzgarlara bırakır.

c. Kutup Rüzgarları

• Kutuplarda oluşan TYB alanlarından 60° enlemlerdeki DAB alanlarına doğru eserler.
• Kuru ve aşırı soğuk rüzgarlardır.
• Soğuk su akıntılarının oluşmasına neden olurlar. (Labrador ve Oya Şivo gibi)
• 60° enlemlerinde batı rüzgarları ile karşılaşırlar ve bu enlemlerin bol yağışlı olmasına neden olurlar. (Cephe yağışları)

2. Mevsimlik Rüzgarlar

Kara ve denizlerin yıl içerisinde farklı ısınması sonucunda oluşurlar. (Dünya’nın yıllık hareketi ve eksen eğikliği) Yazın denizden karaya, kışın karadan denize doğru eserler. Mevsimlik rüzgarlar belirgin olarak Güney Asya ve Güneydoğu Asya’da görülürler. Dolaylı etkisi az şekilde Orta Amerika’da ve Gine Körfezi’nde (Kuzey Afrika’nın batısı) görülmektedir.

Musonlar: Belirgin olarak Güney, Güneydoğu ve Doğu Asya ülkelerinde etkili olur.

Muson rüzgarlarının genel özellikleri

Eksen eğikliğinin oluşturduğu mevsimlik sıcaklık farklarının sonucunda oluşurlar. Altı aylık dönemlerde birbirine ters yönde eserler. Kuzeyinde geniş bir karanın bulunması, güneyinde Hint okyanusunun yer alması gibi nedenlerden dolayı en tipik görüldüğü yer Güney ve Güneydoğu Asya’dır.

1. Yaz Musonu: Yaz aylarında kıtalar çok ısınır ve kıtalarda TAB alanları oluşur. Okyanuslarda ise TYB alanı oluşur. Böylece Hint Okyanusu’ndan Asya Kıtasına, denizden karaya doğru etkili olan rüzgar Güney, Güneydoğu ve Doğu Asya ülkelerine bol yağış bırakır. (Assam-Cerapunçi) Buna “yaz musonu” denir.

2. Kış Musonu: Kış aylarında kıtalar daha çabuk ve çok soğuyacağından TYB alanları oluşur. Okyanuslar ise TAB alanları haline gelir. Dolayısıyla Asya Kıtasından Hint Okyanusuna, (karadan denize) doğru bir rüzgar eser. Bunlar Asya Kıtasına yağış bırakmazken, deniz üzerinden geçtikten sonra Endonezya Adalarının batısı ve kuzeyi, Japon Adalarının batısı gibi yerlere yağış bırakırlar. Buna “kış musonu” denir.

Not: Muson rüzgarları kara ve denizler arasındaki sıcaklık farkının en fazla olduğu Temmuz ve Ocak aylarında etkisini artırırken, Ekinoks tarihlerinde etkisini azaltırlar.

3. Yerel Rüzgarlar

Günlük sıcaklık değişmeleri ile dar alanlı basınç farklarına bağlı esen rüzgarlara denir. Etki alanları dar, esme süreleri kısa olan rüzgarlarıdır.

a) Meltemler (Günlük devirli)
b) Sıcak yerel rüzgarlar
c) Soğuk yerel rüzgarlar
d) Tropikal siklonlar olarak ayrılırlar.

a. Meltemler (Günlük Devirli)

Meltemlerin Genel Özellikleri

• Gün içindeki farklı ısınma ve soğuma özelliklerinden doğarlar.
• Hafif ve serin rüzgarlardır.
• Etkiledikleri alan dardır.
• Yağış getirmezler.
• Gün içinde yön değiştirirler ve yaz aylarında etkilidirler.
• Meltemler; kara ve deniz meltemleri – dağ ve vadi meltemleri olarak ayrılır.

Kıyı meltemleri ikiye ayrılır. Kara ve deniz meltemi olmak üzere.

1. Kara ve Deniz Meltemi: Gün içinde karalar ve denizler arasındaki ısınma ve basınç farklarından doğarlar. Gündüz karalar çabuk ve çok ısınır. Buralar TAB alanı haline gelir. Denizler ise TYB alanıdır. Bu şekilde denizden karaya doğru esen rüzgara deniz meltemi denir.

Gece ise karalar çabuk ve çok soğuyacağından TYB alanı haline gelir. Buna karşın denizler TAB alanıdır. Böylece karadan denize esen bu rüzgara kara meltemi denir.

2. Dağ ve Vadi Meltemleri: Nem bakımından farklı olan dağ ve vadilerin gün içinde farklı ısınmasıyla oluşurlar. Gündüzleri nemi az olan dağ yamaçları daha çabuk ısındıkları için dağ yamaçlarında TAB, daha nemli vadilerde ise TYB alanları oluşur. Bu şekilde vadiden dağa doğru esen rüzgara “vadi meltemi” denir.

Geceleri ise dağlar daha çabuk soğudukları için dağlar TYB alanı haline gelirken, vadiler TAB alanı haline gelir. Bu şekilde dağdan vadiye doğru esen rüzgara “dağ meltemi” denir.

b. Sıcak yerel rüzgarlar: Bunlar geldikleri yerin sıcaklığını artırırlar.

Hamsin: Libya çölünden Mısır’a ve Doğu Akdeniz’e doğru esen rüzgârdır. Kuru ve sıcaktır. Akdeniz üzerinden geçerken nem yüklenir ve Akdeniz’in kuzeyine yağış bırakır.

Sirokko: Büyük Sahra’dan Akdeniz’e doğru esen sıcak ve kuru rüzgârdır. Libya, Cezayir, Tunus ve Güney İtalya’ya doğru eserler. Akdeniz’i geçerken nem kazanır ve İspanya, İtalya, ve Fransa kıyılarına yağış bırakır.

Samyeli: İran, Irak, Suriye – Güneydoğu Anadolu bölgesinde esen sıcak ve kuru rüzgarlardır.

Lodos: Türkiye’de güney batıdan esen sıcak, ardından yağmur getiren rüzgârdır. Ülkemizde Batı Anadolu ve Marmara Bölgesi’ndeki etkisi en fazladır. Kış aylarında ılık ve nemli, yaz aylarında sıcak ve nemlidir.

Kıble: Güneyden Akdeniz üzerinden esen sıcak ya da ılık ve nemli rüzgarlardır.

Fhön: İsviçre Alplerinde esen sıcak rüzgârdır. Bu rüzgâr, yükselen hava kütlesinin bir dağı aşarak öteki yamaçta alçalmasıyla oluşur. Yükselen hava her 100 m’de 0,5°C lik soğur. Dağın yamacından alçalmaya başlayan hava kütlesinin ise her 100 mde 1°C lik sıcaklığı artar. Bu nedenle dağın yamacından aşağı inen hava sıcak ve kurudur. Fhön karakterli rüzgarlar Türkiye’de Doğu Karadeniz ve Toroslar’da etkili olmaktadır.

Föhn rüzgârının özellikleri

• Alçalıcı hava karakterindedir.
• Havayı doyma noktasından uzaklaştırır
• Kar ve buzları eritirler.
• Tarım ürünleri daha çabuk kurur ve olgunlaşır.

c. Soğuk yerel rüzgârlar: Soğuk yerlerden gelerek, oldukları yerlerde sıcaklığı düşüren rüzgarlardır.

Karayel: Doğu Avrupa’dan Anadolu’ya doğru esen soğuk rüzgârdır. Kış aylarında soğuk ve nemli, yaz aylarında serin ve nemlidir.

Mistral: Fransa’nın Akdeniz kıyılarına Rhone vadisini izleyerek esen kuvvetli soğuk rüzgarlardır. İspanya ve Fransa da etkilidir.

Bora: Dalmaçya kıyılarından Adriya Denizi’ne doğru inen soğuk ve kuru rüzgarlardır.

Krivetz: Romanya ve Macaristan üzerinden Batı Karadeniz’e doğru esen soğuk rüzgarlardır.

Poyraz: Sibirya yüksek basıncın etkisiyle kuzey doğudan esen soğuk ve kuru rüzgarlardır.

Etezyen: Yaz aylarında Ege kıyılarına doğru esen serin rüzgarlardır.

Yıldız: Kuzeyden Karadeniz üzerinden gelen soğuk ve nemli rüzgarlardır.

d. Tropikal Rüzgârlar

Sıcak kuşakta, ani basınç farklarından kaynaklanan ve hızları saatte 100 – 150 km.ye kadar çıkabilen rüzgarlardır. Daha çok okyanuslar üzerinde oluşurlar. Belirli yollar izleyerek karaların üzerine de sokulurlar. Sarmal hava hareketleri halinde olduklarından, genellikle hortumlara sebep olurlar. çevrelerine büyük zarar verirler.

Tropikal rüzgarlara, Asya denizlerinde ve Avustralya’nın Büyük Okyanus kıyılarında Tayfun (Çince “Büyük rüzğar” demektir), Meksika Körfezi kıyılarında Hurrican (Hariken), Afrika’nın bazı kesimlerinde ve Latin Amerika kıyılarında da Tornado (Hortum) adı verilir.

Rüzgarlar; hızları, esme sıklığı, sıcaklık özellikleri ile esme süreleri dikkate alınarak dön gruba ayrılır.

1. Sürekli Rüzgarlar: Alizeler, Batı Rüzgarları ve Kutup Rüzgarları
2. Mevsimlik Rüzgarlar: Musonlar (Yaz ve Kış Musonları)
3. Yerel Rüzgarlar: Meltemler (Kara, Deniz, Vadi ve Dağ meltemleri), Sıcak Yerel Rüzgarlar (Fön, Sirokko ve Hamsin) ve Soğuk Yerel Rüzgarlar (Mistral, Bora ve Krivetz)
4. Tropikal Rüzgarlar