Bir duyguyu, düşünceyi veya olayı anlatırken kullanılan tekniklere anlatım biçimi adı verilir. Paragrafın anlatımında kullanılan dört anlatım biçimi vardır.

A. AÇIKLAMA

Bir konuyla ilgili bilgi verme amacı taşıyan anlatım biçimidir.

Önemli Bilgi: Açıklayıcı anlatım biçiminde amaç bilgi vermek olduğu için genellikle nesnel ifadelere yer verilir ve yalın (söz sanatına başvurulmamış) bir dil kullanılır.

Örnek

• Sibirya’nın güneyinde bulunan Baykal Gölü, dünyanın en derin gölüdür. Yaklaşık 1,5 km derinliğe sahip bu göl, aynı zamanda jeopolitik olarak da yeryüzünün en eski göllerinden biridir. Önemli bir tatlı su kaynağı olan Baykal Gölü’nde tatlı su fokları yaşamaktadır. Sadece bu göle özgü balık türlerinin yaşadığı Baykal Gölü, bilim insanlarının araştırmalarına konu olan bir ekosisteme sahiptir.
  -› Bu metinde Baykal Gölü ile ilgili bilgiler, nesnel bir biçimde ve yalın bir dille aktarılmış, dolayısıyla “açıklayıcı anlatım biçimi” kullanılmıştır.

B. TARTIŞMA

Okuru herhangi bir konuda ikna etmeyi amaçlayan anlatım biçimidir.

Önemli Bilgi: Tartışmacı anlatım biçiminde amaç, okuru ikna etmek olduğu için Öznellik ağır basar. Yazar, kendi düşüncelerini okura kabul ettirmeye çalışır.

Örnek

• Toplum olarak dilimize sahip çıkmanın önemini bir türlü kavrayamadık. Şehirlerin işlek caddelerinde anlamını bilmediğimiz yabancı sözcüklerin yazılı olduğu tabelalara kayıtsız kaldığımız için artık Türkçe tabelalara hasretiz. Bu durum öyle abartıldı ki artık kendi sözcüklerimiz yabancılaştırılmaya başlandı. Börekçinin “börekchi”, simitçinin “simitchi” olmasına ne kadar sessiz kalacağız?
  -› Bu metinde yazar, tabelalardaki yabancılaşmanın önüne geçilmesi gerektiği düşüncesini okura kabul ettirmeye çalışmıştır. Dolayısıyla metinde “tartışmacı anlatım biçimi” kullanılmıştır.

Karıştırmayalım: Tartışmacı anlatım biçiminde okur “Bu görüşe katılıyorum / katılmıyorum.” şeklinde bir tavır alabilir ancak açıklayıcı anlatımda böyle bir durum söz konusu değildir.

Örnek

• Eskiden şehirler arası otobüslerde yan yana oturan yolcular en azından bir süre sohbet ederdi. Şimdi ise yolcuların ikisi de takıyor kulaklıkları ve tek kelime etmiyorlar. Günlük yaşamın her alanında durum ne yazık ki böyle. Oysa insan sosyal bir varlıktır. Başkalarıyla iletişim kurarak mutlu olur. Bu nedenle teknolojinin esaretinden kurtulmalı, insanlarla iletişim kurmalıyız.
  -› Bu metni okuyan biri “Evet, bu düşünceye katılıyorum.” ya da “Hayır, bu düşünceye katılmıyorum.” diyebileceğine göre metnin anlatım biçimi tartışmadır.

Hatırlayalım: Açıklayıcı ve tartışmacı anlatım biçimleri genellikle düşünce yazılarında kullanılır ve bu yönüyle diğer anlatım biçimlerinden ayrılır.

C. BETİMLEME

Varlıkların kendilerine özgü ayırıcı niteliklerinin, göz önünde canlandırma veya izlenim uyandırma amacıyla aktarıldığı anlatım biçimidir.

Örnek

• Sahilde dalgaların dövdüğü kocaman kayalar… Martılar, ılık bahar havasının tadını çıkarırcasına denizin üstünde süzülüyor. Kayalıkların üstünde birkaç metre arayla oturmuş, ellerinde uzun ve yassı oltalar bulunan adamlar… Bulutsuz gökyüzü ve denizin mavisi ufuk çizgisinde birbirine karışıyor.
  -› Bu metinde, bir sahilde gözlemlenen varlıklar göz önünde canlanacak şekilde anlatıldığı için “betimleme” yapılmıştır.

Önemli Bilgi: Bir insanı konu edinen betimlemelere “portre” adı verilir. İnsanın fiziksel özelliklerinin betimlenmesine “fiziksel portre’,’ iç dünyasının ya da karakter özelliklerinin betimlenmesine ise “ruhsal portre” denir.

Örnek

• Kısa boylu, ne zayıf ne de şişman bir adamdı Şahin Usta. Alnından şakaklarına doğru seyrelen siyah saçları daima düzgün bir şekilde taranmış olurdu. Hafif tombul yanakları ve gülünce bir çizgiye dönüşen gözleri ona ayrı bir sevimlilik katardı. Elleri, sürekli deriyle uğraşmaktan esmerleşmişti.
  -› Bu metinde söz konusu kişinin fiziksel özellikleri (boyu, kilosu, saçları, yüzü) anlatılmış, fiziksel bir portre oluşturulmuştur.

 D. ÖYKÜLEME

Kurgulanmış ya da gerçek bir olay dizisinin aktarıldığı anlatım biçimidir.

Örnek

• Tezgâhın arkasına geçti, üzerinde minder bulunan ahşap sandalyeye oturdu. Önünde duran duvar saatinin kapağını açtı, parçaları eliyle kontrol etti. Her zamanki gibi daha ilk bakışta saatin niye çalışmadığını anlamıştı. Tezgâhın çekmecesinden küçük bir tornavida çıkardı ve saatin çarkını söktü.
  -› Bu metinde, “geçti, oturdu, açtı, kontrol etti” gibi ifadeler bir olay dizisini göstermektedir. Dolayısıyla metinde “öyküleyici anlatım”a başvurulmuştur.

Karıştırmayalım: Öyküleme ve betimleme, izlenim uyandırmaya dayandıkları için karıştırılır. Bu anlatım biçimlerini karıştırmamak için öykülemede olay dizisinin bulunduğu unutulmamalıdır. Kısacası Öyküleme bir video çekimi, betimleme ise fotoğraf karesi gibi düşünülmelidir.

Örnek

• Yuvarlak halkayı kendine doğru çekerek kapıyı açtı. Kapının aralığından kafasını uzatarak bahçede kimse var mı diye baktı. Kimseyi göremeyince usulca içeri girdi. Bahçeyi hızlı adımlarla geçip arka tarafa dolandı. Mutfak kapısından girip odasına çıkacaktı ki annesi karşısına dikildi.
  -› Bu metinde anlatılanlar fotoğraf karesini değil, bir video çekimini andırdığı için metnin anlatım biçimi öykülemedir.

Hatırlayalım: Öyküleyici ve betimleyici anlatım biçimleri genellikle olay metinlerinde kullanılır ve bu yönüyle açıklayıcı ve tartışmacı anlatım biçiminden ayrılır.

Örnek Soru: Arkalarında bir toz bulutu bırakarak dörtnala ilerleyen atlılar, köy meydanına gelince durdular. Giyiminden kumandan olduğu anlaşılan biri atından indi ve kendilerine merak dolu gözlerle bakan kalabalığa doğru yürüdü. Ortalığı bir sessizlik kaplamıştı. Kumandan, köydeki tüm gençlerin askere alınacağını söyleyince bir hareketlilik başladı.
Bu metnin anlatımında aşağıdakilerden hangisi ağır basmaktadır?
A) Betimleme   B) Öyküleme
C) Açıklama    D) Tartışma

Çözüm: Metinde geçen, “durdular, indi, yürüdü” gibi ifadeler bir olay dizisinin anlatıldığını göstermektedir. Bu nedenle metnin anlatım biçimi “öyküleme”dir. Doğru cevap “B” seçeneğidir.