ÖZNE-YÜKLEM UYUMU

a) Tekillik-çoğulluk (Nicelik) Bakımından Uygunluk

Genel olarak öznenin tekil olduğu cümlelerde yüklem tekil, öznenin çoğul olduğu cümlelerde yüklem çoğul olur ancak Türkçede bu durumun birçok istisnası vardır:

• İnsanı karşılayan çoğul öznelerde, yüklem tekil de çoğul da olabilir.
  – Öğrenciler, bahçede top oynuyor / oynuyorlar.
• Özne, organ isimleri ya da onlarla ilgili sözcüklerle kuruluysa yüklem tekil olur.
  – Kulaklarım çınlıyor, gözlerim kararıyor, ellerim karıncalanıyor.
• Sayılarla ya da nicelik (miktar) anlamı taşıyan belgisiz sıfatlarla kurulan tamlamalar özne olursa yüklem tekil olur.
  — Birçok üye henüz gelmedi.
• Belgisiz zamirlerin özne olduğu cümlelerde yüklem tekil olur.
  — Hepsi, bir anda dışarı çıktı.
• Bitki, hayvan ve cansız varlık adlarının çoğulları özne olduğunda yüklem tekil olabilir.
  — Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı.
• Cansız varlıklar, hayvan ve bitkiler kişileştirilirse çoğul özneye çoğul yüklem olabilir.
  — Dinle, bak! Kuşlar, bizim şarkımızı söylüyorlar.
• Zaman adlarının çoğulu özne olduğunda yüklem tekil olur.
  — Aylar yılları, yıllar ayları kovaladı.
• Eylem adlarının çoğulu özne olduğunda yüklem tekil olur.
  — Sokakta koşuşmalar, bağrışmalar devam ediyordu.
• Soyut adların çoğulu özne olduğunda yüklem tekil olur.
  — Düşünceler, topla, tüfekle engellenemez.
• Topluluk adları özne olduğunda yüklem tekil olur.
  — Millet, fakr-u zaruret içinde harap ve bitap düşmüş olabilir.
• – Üçüncü kişiden söz edilirken söz konusu kişiye nezaket veya saygıyı belirtmek, onu yüceltmek için öznenin tekil, yüklemin çoğul olduğu cümleler de vardır.
  — Müdür bey, henüz gelmediler.

b) Kişi Bakımından Uygunluk

Genel olarak özne kaçıncı kişi ise yüklem de ona uygun kişi eki ile çekimlenir.

— Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzel-sin
— Ben Türkiye gibi aydınlık ve güzel—im
— Siz benim niye ağladığımı nerden bilecek-siniz?

Cümlede birden çok kişiden oluşan öznenin bulunması hâlinde özne yüklem uyumu şöyle olur:

1. Özne, II. ve III. (tekil ya da çoğul) kişilerden oluşuyorsa yüklem ikinci çoğul kişi ekini alır.
— Sen ve o (Siz) aynı özelliklere sahipsiniz.

2. Özne I. ve II. ; I. ve III.; I., II. ve III. (tekil ya da çoğul) kişilerden oluşursa yüklem birinci çoğul kişi ekini alır.
— Ben ve sen (Biz) aynı hamurdan yoğrulmuşuz.

“Kimi, bazı, çoğu, birkaçı” gibi belgisiz adıllar çoğul kişi eki (-imiz) alarak özne olursa yüklem üçüncü tekil kişi olabilir.

– Kimimiz, konuyu daha önce de tartıştı.
– Birçoğumuz, sınavdan iyi not aldı.

c) Olumluluk-Olumsuzluk Açısından Uygunluk

– Özne; kimse, hiçbiri sözcüklerinden oluşursa yüklem “olumsuz” olur.

– Özne; hepsi, herkes sözcüklerinden oluşursa yüklem “olumlu” olur.