ÖZNE-YÜKLEM UYUMU

a) Tekillik-Çoğulluk (Nicelik) Bakımından Uygunluk

Genel olarak öznenin tekil olduğu cümlelerde yüklem tekil, öznenin çoğul olduğu cümlelerde yüklem çoğul olur ancak Türkçede bu durumun birçok istisnası vardır:

Uyarı: Sadece özne ve yüklemden oluşan cümleler genellikle yüklemi “isim” veya “isim soylu” sözcüklerdir. “Sadece özne ve yüklemden oluşmuştur?” sorularını çözerken bu özelliğe dikkat etmek gerekir.

İnsanı karşılayan çoğul öznelerde, yüklem tekil de çoğul da olabilir.

• Öğrenciler, bahçede top oynuyor / oynuyorlar.

Özne, organ isimleri ya da onlarla ilgili sözcüklerle kuruluysa yüklem tekil olur.

• Kulaklarım çınlıyor, gözlerim kararıyor, ellerim karıncalanıyor.

Sayılarla ya da nicelik (miktar) anlamı taşıyan belgisiz sıfatlarla kurulan tamlamalar özne olursa yüklem tekil olur.

• Birçok üye henüz gelmedi.

Belgisiz zamirlerin özne olduğu cümlelerde yüklem tekil olur.

• Hepsi, bir anda dışarı çıktı.

Bitki, hayvan ve cansız varlık adlarının çoğulları özne olduğunda yüklem tekil olabilir.

• Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı.

Cansız varlıklar, hayvanlar ve bitkiler kişileştirilirse çoğul özneye çoğul yüklem olabilir.

• Dinle, bak! Kuşlar, bizim şarkımızı söylüyorlar.

Zaman adlarının çoğulu özne olduğunda yüklem tekil olur.

• Aylar yılları, yıllar ayları kovaladı.

Eylem adlarının çoğulu özne olduğunda yüklem tekil olur.

• Sokakta koşuşmalar, bağrışmalar devam ediyordu.

Soyut adların çoğulu özne olduğunda yüklem tekil olur.

• Düşünceler, topla, tüfekle engellenemez.

Topluluk adları özne olduğunda yüklem tekil olur.

• Millet, fakr-u zaruret içinde harap ve bitap düşmüş olabilir.

Üçüncü kişiden söz edilirken söz konusu kişiye nezaket ve ya saygıyı belirtmek, onu yüceltmek için öznenin tekil, yüklemin çoğul olduğu cümleler de vardır.

• Müdür bey, henüz gelmediler.

b) Kişi Bakımından Uygunluk

Genel olarak özne kaçıncı kişi ise yüklem de ona uygun kişi eki ile çekimlenir.

• Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzel—sin
• Ben Türkiye gibi aydınlık ve güzel—im
• Siz benim niye ağladığımı nerden bilecek—siniz?

Cümlede birden çok kişiden oluşan öznenin bulunması hâlinde özne-yüklem uyumu şöyle olur:

Özne, II. ve III. (tekil ya da çoğul) kişilerden oluşuyorsa yüklem ikinci çoğul kişi ekini alır.

• Sen ve o (Siz) aynı özelliklere sahipsiniz.

Özne I. ve II. ; I. ve III.; I., II. ve III. (tekil ya da çoğul) kişilerden oluşursa yüklem birinci çoğul kişi ekini alır.

• Ben ve sen (Biz) aynı hamurdan yoğrulmuşuz.

“Kimi, bazı, çoğu, birkaçı” gibi belgisiz adıllar çoğul kişi eki (-imiz) alarak özne olursa yüklem üçüncü tekil kişi olabilir.

• Kimimiz, konuyu daha önce de tartıştı.

c) Olumluluk-Olumsuzluk Açısından Uygunluk

Özne; kimse, hiçbiri sözcüklerinden oluşursa yüklem “olumsuz” olur.

Özne; hepsi, herkes sözcüklerinden oluşursa yüklem “olumlu” olur.