Osmanlı’da Darbeler

XIX. yüzyıldan itibaren gerek Batı tarzı eğitim kurumlarından mezun olanlar gerekse Avrupa’da eğitim gören aydınların tutumu ve Avrupa’daki siyasi akımların etkisi Osmanlı’da kimi zaman padişahların tahttan indirilmesi kimi zaman rejimi ve hükümeti hedef alan gelişmeler şeklinde görülmüştür.

1876 Darbesi 

Sultan Abdülaziz her alanda egemen olmak amacıyla sözünden çıkmayacağını düşündüğü Mahmut Nedim Paşa’yı sadrazamlığa getirmiş ve meşrutiyete taraftar olan yöneticileri tek tek görevlerinden uzaklaştırmıştır.

Mahmut Nedim Paşa’nın 11 ay süren ilk sadrazamlığında 5 serasker, 4 bahriye nazırı, 4 adliye nazırı, 6 tophane müşiri, 5 sadaret müsteşarı ve 6 serasker müsteşarı değişmiştir. Görevden alınan bu devlet adamları padişahı tahttan indirmenin yollarını aramaya başlamıştır. Seraskerlik görevinden alınan Hüseyin Avni Paşa da bunlardan biridir.

Görevden alınmasına rağmen yeniden sadrazamlığa getirilmek istenen Mahmut Nedim Paşa’ya karşı olanların isteği Sultan Abdülaziz tarafından reddedilince muhalifler (meşrutiyet yanlısı yeni Osmanlılar) medrese öğrencilerini de ayaklandırarak şeyhülislam ve sadrazamın azledilmesini istemişlerdir. 3 gün süren ayaklanma üzerine Padişah Abdülaziz, Hüseyin Avni Paşa’yı Seraskerliğe, Mithat Paşa’yı devlet şurası başkanlığına atamıştır.

Ordunun Sultan Abdülaziz’e bağlı olduğunu bilen Hüseyin Avni Paşa ayrıntılı bir darbe planı hazırlayarak V. Murat’ı tahta çıkarmak istemiştir.

Padişah’a yapılacak bir saldırıyı önleyecekleri gerekçesiyle 30 Mayıs 1876’da askerlerin sarayı kuşatmalarıyla darbe girişimi başlamış ve Sultan Abdülaziz tahttan indirilerek yerine V. Murat tahta çıkarılmıştır.

NOT: Osmanlı tarihinde devlet adamları tarafından görevden alınan ilk Padişah Sultan Abdülaziz’dir.
Hüseyin Avni Paşa bu darbeyi 63 kişilik bir cuntacı ile gerçekleştirmiş ve askerlerin darbe yaptıkları fark etmeleri ihtimaline karşı en yakınlarından bile planı gizlemiştir.

1909 Darbesi

II. Meşrutiyetin ilanı sonrası artan kaos ortamında İttihat ve Terakki Cemiyeti ile hükümet ve muhalefet arasındaki mücadele siyasi ortamı daha da germiştir. Sadrazam Hilmi Paşa’nın ilmiye öğrencilerini askerden muaf olma ayrıcalığını kaldırması ve ordu içindeki alaylı subayların tasfiye süreci Osmanlı’da başarısız bir darbe girişimi ile sonuçlanmıştır.

Serbesti Gazetesi’nin baş yazarı Hasan Fehmi’nin öldürülmesi üzerine başarısız olan darbe sonrası siyasi iklim daha da kötüleşmiş ve 13 Nisan 1909’da (Rumi takvime göre 31 Mart 1325) 31 Mart Vakası olarak bilinen isyan çıkmıştır. Bu isyanı Selanik’ten gelen Hareket Ordusu bastırmıştır.

Osmanlı’da görülen ilk rejim karşıtı isyan olan 31 Mart Vakası sonrası Sultan II. Abdülhamid 27 Nisan 1909’da Meclisi Mebusan kararıyla azledilmiş ve yerine V. Mehmet Reşat tahta çıkarılmıştır.

1913 Darbesi (Bab-ı Ali Baskını)

İttihat ve Terakki cemiyetine karşı güçlü muhalefet yapan Hürriyet ve İtilaf Fırkası 1911’de kurulmuş ve yoğun baskı altında 1912 seçimlerine gidilmiştir. Tarih’e “sopalı seçimler” olarak geçen 1912 seçimlerin ittihatçılar kazanmıştır.

İttihatçıların Balkan politikalarını beğenmeyen bir grup asker ve muhalif subay (Hâlaskar Zabitan) hükümete muhtıra vererek meclisin dağıtılmasını, Kamil Paşa başkanlığında yeni bir hükümet kurulmasını bildirmiş ve ittihaçlar buna boyun eğmiştir.

Balkan Savaşları’nda yaşanan toprak kayıpları, siyasi ve askeri zafiyetler yanında Avrupalı devletlerin de Osmanlı’ya nota vermesi üzerine Dolmabahçe Sarayı’nda düzenlenen toplantıyı basan ittihatçılar Harbiye Nazırı Nazım Paşa ve onun yaveri, sadaret yaveri ve polis komiserini öldürmüşlerdir. Enver ve Talat Paşa’nın baskılarıyla Sadrazam Kamil Paşa istifa etmiş ve ittihatçıların teklif ettiği Mahmut Paşa’nın sadrazamlığını Padişah V. Mehmet Reşat onaylamıştır.

Bu durum Osmanlı’da hükümet darbesi olarak tarihe geçmiştir.