Sened-i İttifak (1808)

Nedir: Eyaletlerde, merkezî otoritenin zayıflamasından sonra, askerî ve siyasî güç haline gelen ayanlarla padişah arasında imzalanan bir sözleşmedir.

Amaçları Nelerdir?

• Eyaletlerde yerel güç haline gelen ayanları kontrol altına alarak merkezi otoriteyi güçlendirmek
• Islahatlar sırasında çıkabilecek İstanbul İsyanlarına karşı ayanların desteğini sağlamak

Özellikleri Nelerdir?

• Padişah dışında ilk kez bir gücün varlığı hukuken tanınmıştır.
• Padişahın yetkileri ilk kez kısıtlanmış ve demokratikleşme yolunda önemli bir adım atılmıştır.

SONUÇ: Bu durum merkezi otoritenin zayıf olduğunun da bir göstergesidir.

Not: Padişah II. Mahmut, bu sözleşme ile ayanların desteğini sağlamış ve merkezi otoriteyi artırıcı ıslahatlar yapmıştır.

Demokratikleşme Hareketleri

Tanzimat Fermanı 1839
Islahat Fermanı 1856
I. Meşrutiyet 1876
II. Meşrutiyet 1908

Ortak Nedenleri

• Milliyetçilik akımının etkisiyle isyan eden azınlıkları devlete bağlama düşüncesi
• Avrupalı devletlerin azınlıkları kullanarak devletin içişlerine karışmasını önleme isteği
• Avrupa’ya eğitim için giden öğrencilerin Avrupa’daki demokrasi istekli ihtilal hareketlerinden etkilenmesi

Ortak Nedenleri

• Milliyetçilik akımının etkisiyle isyan eden azınlıkları devlete bağlama düşüncesi
• Avrupalı devletlerin azınlıkları kullanarak devletin içişlerine karışmasını önleme isteği
• Avrupa’ya eğitim için giden öğrencilerin Avrupa’daki demokrasi istekli ihtilal hareketlerinden etkilenmesi

Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümâyunu-1839)

Özel Nedeni: Sultan Abdülmecit döneminde Mısır İsyanı sırasında Avrupa devletlerinin desteğini almak amaçlı hazırlanmıştır.

Fermanın Özellikleri

• Senedi ittifak Padişah Abdülmecit, Sadrazam Mustafa Reşit Paşa’ya hazırlatmıştır.
  Eşitlik “Herkes geliri oranında vergi verecek.”
  Özel Mülkiyet “Vergisini veren herkes mal mülk sahibi olabilecek.”
  Adalet ” Mahkemeler herkese açık ve tarafsız olacak.”
  Özgürlük “Herkes inancında serbest olacak.”
  gibi demokratik hak ve özgürlüklerle ilgili maddeler yer almış,
• Askerlik, meslek olmaktan çıkarılmış ve vatan hizmeti haline getirilmiştir. Böylece Osmanlı Devleti’nde de yurttaş askerliği kavramı benimsenmeye başlanmıştır.
• İl genel meclisleri açılarak ilk defa Müslümanlara yerel yönetime katılma hakkı tanınmıştır.
• Halkın can, mal ve namus güvenliği devlet güvencesine alınmıştır.
• Rüşvet ve iltimas yasaklanmıştır.

Fermanın Genel Özellikleri

• Padişahın iradesine bağlı olarak gelişmiştir. Halktan talep edilen istekler üzerine çıkarılmamıştır.
• Yalnız devleti kalkındırmayı değil milleti de refaha kavuşturmayı amaç edindiğinden, Osmanlı Devleti’nin halk için var olduğunu gösteren ilk yazılı örnektir.
• Müslüman ve Gayri Müslim ayrılığına son verilmek istendiğinden Millet Sistemi ve Reaya anlayışı terk edilmiştir.

Islahat Fermanı (1856)

Özel Nedeni: Kırım Savaşı’ndan sonra (1853—1856) yapılacak olan Paris Barış Konferansı’nda Avrupalı devletlerin azınlıklarla ilgili yeni ayrıcalıklar istemelerini önlemek için hazırlanmıştır.

Özellikleri

• Gayri Müslimlere devlet memuru olabilme ve il meclislerine üye olabilme hakları tanınmıştır.
  Böylece Osmanlı ülkesinde tam anlamıyla Müslüman; Gayri Müslim eşitliği sağlanmıştır.
• Osmanlı ülkesinde yabancı ve azınlık okullarının açılmasına izin verilmiştir.

Not: Islahat Fermanı ile ülkede azınlık ve yabancı okullar sorunu başlamıştır. Yabancı okullar zamanla kapitülasyonların korumasına dahil edilmiştir. Azınlık ve yabancı okullar bölücü amaçlarla faaliyet göstererek yarardan çok zarar getirmişlerdir.

• Resmi yazışmalarda Gayrimüslimleri küçük düşürücü sözler ve ifadeler kullanılmayacak ve halkın bunları kullanmaları engellenecektir.
• Gayrimüslimler bedelini ödemeleri halinde askerlik hizmetinden muaf tutulabilecektir.
• Gayri Müslim vakıfları vergiden muaf tutulacaktır.

Tanzimat ve Islahat Fermanlarının Karşılaştırılması

Benzerlikler

• Sultan Abdülmecit devrinde hazırlanma
• Dış müdahaleleri önleme amaçlı hazırlanma
• Azınlıkları devlete bağlı kılma amaçlı olma
• Demokratik hakların gelişimine katkı sağlama
• Hukuk üstünlüğü anlayışını egemen kılma

Farklılıklar

• Tanzimat Fermanı devlet tarafından; Islahat Fermanı Avrupalı devletlerin isteği ile hazırlanmıştır.
• Tanzimat Fermanı halkın güvenliği üzerinde durularak; Islahat Fermanı din ve ırk ayrıcalığının sonlanması için yapılmıştır.
• Tanzimat Fermanı bütün halka, Islahat Fermanı ise çoğunlukla azınlıklara yöneliktir.

Mustafa Reşit Paşa’nın Islahat Fermanı’na Tepkisi

Tanzimat Fermanı’nın mimarı sayılan Mustafa Reşit Paşa, Islahat Fermanı’nın ülkeyi tahrip etmek için Avrupa’ya verilmiş bir silah olduğunu ileri sürmüştür. Bu tavizleri veren Ali ve Fuad paşaları da hainlikle itham etmiştir. Aslında Reşit Paşa da Islahat Fermanı’nı desteklemiştir. Nitekim ferman hakkındaki düşüncelerini açıkladığı lâyihasında itirazının fermanın geneline değil bazı maddelerine olduğunu belirtmiştir.

Paşaya göre Müslümanların tepkisi düşünülmeden Hristiyanlara akıllarının alamayacağı derecede imtiyazlar verilmişti.

Reşid Paşa, eşitliğe dayalı yeni düzenlemelerin içtimaî huzursuzluklara yol açmasından ve bilhassa Anadolu ve Arabistan’da sosyal patlamalara sebep olmasından endişe etmiştir. Hükumeti muhtemel olaylara karşı bir hazırlık yapmadığı için de eleştirmiştir.

I. Meşrutiyet’in İlanı ve Kanun-i Esasi’nin Kabulü

Özel Nedeni: 1875’de çıkan Balkan Bunalımını bahane ederek İstanbul Konferansı’nı (Tersane) düzenleyen Avrupalıların Osmanlı’nın iç
işlerine karışmasını önlemek amacıyla, Jön Türk (Genç Türkler = Yeni Osmanlılar) adı verilen aydın bir grup tarafından padişah Abdülaziz’in tahttan indirilip, II. Abdülhamit’in sultan yapılmasıyla ilân edilmiştir.

Genel Nedenleri

• Azınlıkları yönetime katarak dağılmayı önleme düşüncesi
• Azınlıkları devlete bağlama ve azınlıklar üzerinden devletin iç işlerine karışılmasını önleme amaçlarına dayalı ilan edilen Tanzimat ve Islahat Fermanları’nın yetersiz kalması
• Avrupalı devletlerin desteğini kazanma çabası

Osmanlı Devleti içindeki aydınlar Tanzimat Fermanı ile Avrupa’yı daha iyi anlamış, Avrupa’yı özümseyen aydınlar yetişmeye başlamıştır. Genç Osmanlılar adı verilen bu aydın kesim, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durumdan kurtulması için bazı fikirler ileri sürmüşler ve savunuculuğunu yapmışlardır.

Meşrutiyetin Getirdikleri

Osmanlı Mebusan Meclisi açılmıştır.
Böylece ilk defa halk, padişahın yanında doğrudan yönetime katılmıştır.

Kanun-i Esasî (1876 Anayasası) ilan edilmiştir.
İlk defa anayasalı bir yönetime geçilmiştir.
Padişahın ilk kez yetkileri anayasa ile kısıtlanmıştır.
Devletin rejimi değişmiş, mutlak monarşiden (tek kişinin gücüne dayalı yönetim) meşruti monarşiye (Halk meclisi + Padişah yönetimi) geçilmiştir.

II. Meşrutiyet’in İlanı (24 Temmuz 1908)

Özel Nedeni: Reval Görüşmeleri (1908) ile İngiltere, Rusya’yı Balkan politikasında serbest bırakmıştır. Osmanlı’nın bu gelişmeye tepki göstermemesi üzerine İttihatçılar ayaklanmışlar, bu durum Meşrutiyet’in yeniden ilânını hızlandırmıştır.

İttihat ve Terakki

XIX. yüzyılın sonlarında II. Jön Türkler de denilen Selânik merkezli yeni bir grup olan İttihat ve Terakki (Birlik ve İlerleme) Cemiyeti doğmuştur. Bu grup baskı ile padişah II. Abdülhamit’e, Meşrutiyeti yeniden ilan ettirmiştir. Böylece saltanat, sembolik bir makam haline getirilmiş ve meclise dayalı bir yönetim oluşturma yolunda önemli adımlar atılmıştır.

1876 Anayasası ve 1909 Değişiklikleri

1876

• Meclisi açma ve kapama yetkisi padişaha aittir.
• Hükumet padişaha karşı sorumludur.
• Kanun yapma yetkisi Mebusan Meclisi’ne ve üyelerini padişahın seçtiği Ayan Meclisi’ne aittir.
• Padişah kanunları veto edebilir.
• Padişah, polis soruşturması ile suçlu görülen kişileri sürgüne gönderme yetkisine sahiptir.

Anayasada yer alan bu maddeler demokratik değildir ve padişahın monarşik gücünü koruma amaçlıdır.

1909

• Meclisi açma – kapama yetkisi kısıtlandı.
• Hükumet, Meclise karşı sorumlu hale getirildi.
• Ayan Meclisi varlığını korudu.
• Kanunları veto etme kaldırıldı.
• Suçluları sürgün etme kaldırıldı.

Böylece saltanat, sembolik bir makam haline getirilmiş ve meclise dayalı bir yönetim oluşturma yolunda önemli adımlar atılmıştır.

Kanuni Esasi’nin Diğer Özellikleri

• II.Abdülhamit döneminde ilan edilmiştir.
• Resmi dil Türkçe başkent İstanbul olarak belirtilmiştir.
• Hükümdarlık hakkı verasete ve ekberiyete dayalı düzenlenmiştir.
• Tanzimat ve Islahat fermanlarının aksine tam bir batılı anayasa niteliğinde olup madde madde hazırlanmıştır.
• Devletin temel organları, modern sisteme uygun olarak, yasama, yürütme ve yargı olarak üçe ayrılarak düzenlenmiştir.
• İki meclisli bir yapıda oluşturulmuştur.
• Bir meclis üyesi kanun teklif edebilmek için padişahtan izin almam zorundadır.

Meşrutiyet ve Tanzimat Dönemlerinde Osmanlı Hukuk

Osmanlı Fikir ve Siyasi Hayatı (Dağılmayı Önleme Çabaları)