ORTA ASYA’DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ

ASYA HUN DEVLETİ (Büyük Hun İmparatorluğu) (MÖ 220 — MS 48)

AVRUPA (BATI) HUN DEVLETİ (315 – 480)

Hunlar Orta Avrupa’da bugünkü Macaristan’da devlet kurdular. Avrupa Hunları’nın en ünlü hükümdarı Attila‘dır.

Attila önce 434 yılında Bizans’la Margus Antlaşması‘nı imzaladı. Daha sonra Bizans’a düzenlediği Birinci ve İkinci Balkan Seferleri ile Bizans’ı denetim altında tutmak isteyen Attila, 447 yılında Doğu Roma ile Anatolyus Antlaşması‘nı imzaladı.

Doğu Roma’yı tamamen etkisiz duruma getiren Attila Batı Roma (İtalya) üzerine Galya Seferi’ni düzenledi (451) ve bu seferden kısa bir süre sonra da öldü (453).

Attila’nın ölümünden sonra oldukça zayıflayan Avrupa Hun Devleti 480 yılında yıkıldı.

BİRİNCİ GÖKTÜRK (KÖK TÜRK) DEVLETİ (552 – 659)

Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Türk adını ilk kez bir devlet adı olarak kullanmışlardır.

Bumin Kağan tarafından Ötüken merkez olmak üzere kurulmuştur. İpek Yolu için Sasaniler ve Bizanslılarla savaşmış; iç çekişmeler sonucu doğu ve batı diye ikiye ayrılmıştır (582).

Doğu Kök Türklerin 6530’da; Batı Kök Türklerin ise 6559’da Çin hâkimiyetine girmesi ile Birinci Kök Türk Devleti yıkılmıştır.

İKİNCİ GÖKTÜRK (KÖK TÜRK) DEVLETİ (681 – 745)

Kürşat İhtilali’nin ardından Çinlilere karşı yapılan bağımsızlık savaşı sonucunda Kutluk İlteriş Kağan tarafından kurulmuştur.

Bilge Kağan ve Kültigin döneminde devlet en parlak dönemini yaşadı. Ancak Bilge Kağan ve Kültigin’in ölümünden sonra taht kavgaları sonucu zayıfladı; Karluk ve Uygurlar tarafından yıkıldı.

Kök Türklerin Genel Özellikleri:

• Türk adıyla kurulan, yazılı eserler bırakan (Kök Türk Anıtları) ve bağımsızlık savaşı sonucunda kurulan ilk Türk devletidir.
• Sasaniler, Çinliler, Akhunlar, Uygurtar ve diğer Türk boylarıyla savaşmışlar, Bizanslarla da -çıkarlarından dolayı- dostluk ilişkileri kurmuşlardır.
• On iki Hayvanlı Türk Takvimi’ni kullanmışlar ve Ergenekon Destanı’nın günümüze ulaşmasını sağlamışlardır.

UYGURLAR (745 – 840)

İkinci Kök Türk Devleti’ne son verilerek kurulmuştur. Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan, başkentleri Ötüken’dir. Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. Kültürel faaliyetler sonucu, kâğıt üzerine yazılmış eserler bırakmışlardır.

Çin ile ilişkileri sonucu Manihaizm’le tanışmış bu dinin koruyucusu olmuş ve tapınaklar yapmışlardır.

Türkçe, Çince ve Soğdca yazılmış, Manihaizm dini ile ilgili bilgiler veren Karabalasagun Yazıtlarını dikmişlerdir.

Talas Savaşı’nda Çinlilerin yenilmesi ile Çin baskısından kurtulmuşlardır. Başka dinlere saygılı olan Uygurlar Çin entrikaları ve ekonomik zorluklarla önce zayıflamışlar sonra 840’ta Kırgızların isyanı sonucu yıkılmışlardır.

KIRGIZLAR

Kırgızlar Ötüken’de bağımsız bir devlet kurmuşlardır.

1207’de Cengiz Han’ın kurduğu Moğollara bağlanan Kırgızlar bugünkü Kırgızistan’a yerleşmişlerdir. Manas Destanı’nı hazırlayan Kırgızlar günümüzde hala varlığını devam ettiren en eski Türk topluluklarından biridir.

TÜRGİŞLER

Bilinen ilk hükümdarı Bağa Tarkan olan Türgişler, metal para kullanan ilk Türk devletidir. 766’da Karluk egemenliğine girmişlerdir.

KARLUKLAR

Talas Savaşı’nda Abbasilere yardım ederek Arapların Çinlilere karşı üstünlük sağlamasında ve Orta Asya’nın Çin hakimiyetine geçmesinin önlenmesinde önemli bir rol oynamışlardır.

Karluklar ilk defa İslamiyet’i kabul eden Türk boyu olarak tarihe geçmişlerdir.

Uygurların egemenliği altında yaşayan ve Uygurların yıkılması ile bağımsızlıklarını ilan eden Karluklar, daha sonraları Karahanlı Devleti’nin temellerini oluşturmuşlardır.

AVARLAR

Macaristan taraflarında kurulmuşlardır.

Sasanilerle işbirliği yaparak İstanbul’u kuşatmış, ancak başarılı olamamışlardır.

Avarlar, Orta Avrupa toplumlarını etkilemiş ve Slav ırkının siyasi açıdan örgütlenmesinde önemli bir rol oynamışlardır.