Eski Türklerde bilinen ilk devlet teşkilatını Hunlar kurdu. Kök Türkler ve Uygurlar zamanında ise devlet teşkilatı gelişti.
Ülke, yönetim bakımından doğu – batı (sağ – sol) veya kuzey – güney diye iki bölgeye ayrılırdı. Bu ikili teşkilatın kaynağı, Türklerin Gök Tanrı inancıyla ilgiliydi. Çünkü Gök Tanrı inancına göre, güneşin doğduğu taraf kutsal sayılırdı.
Devletin başında kağan, hakan, han gibi unvanlardan birini kullanan hükümdarlar bulunurdu. Hükümdarın, halkı yönetme yetkisini Tanrı’dan aldığına inanılırdı. Buna kut inancı denirdi.
Halkın hakana olan bağlılığının artmasını sağlayan kut inancı, hükümdara sınırsız yetkiler vermezdi. Hükümdarlar ülkeyi törelere göre yönetirlerdi.
Orhun Yazıtlarında kut anlayışı ve hükümdarın görevleri ile ilgili, “Ondan sonra Tanrı buyurduğu için kut inancına göre, ben tahta oturup yoksul milleti hep topladım. Fakir milleti zengin kıldım.” ifadelerine yer verilmiştir.
Orta Asya Türk devletlerinde Türk hükümdarlarının görevleri şunlardır:
- Dağınık boyları bir araya toplamak,
- Ülke genelinde asker toplamak,
- Orduyu idare etmek,
- Kurultayı yönetmek,
- Halkı doyurmak ve giydirmek,
- Milletini refah ve barış içinde yaşatmak,
- Ülkeyi dış saldırılara karşı korumak
Hükümdar öldüğü zaman yerine oğullarından biri geçerdi. Bazen hükümdarın kardeşinin ya da amcasının da tahta geçtiği olurdu. Bu durum ülke topraklarının hanedan üyelerinin ortak malı olduğunun göstergesidir. Belirsizliğin olduğu durumlarda ise kurultayın hükümdarı seçme yetkisi vardı.
Orta Asya Türklerinde hakanın eşi olan hatun da devlet yönetiminde söz sahibiydi. Hükümdar sefere çıktığında hatun, devleti hükümdar adına idare eder ve kurultay toplantılarına katılırdı.
Orta Asya Türk devletlerinde devlet yönetiminde hakan tek başına karar vermezdi. Savaş ve barış gibi devleti ilgilendiren önemli konuların görüşüldüğü kurultay (toy) adı verilen bir meclis bulunurdu.
Kurultaya boy beyleri, hakanın eşi olan hatun, ileri gelen devlet memurları ve din adamları katılırdı. Kurultay üyeleri, hükümdar tarafından atanmayıp, boylar tarafından seçilirdi. Bu durum demokratik anlayışın benimsendiğinin göstergesidir.
Orta Asya Türk devletlerinde kurultay;
1. Törede değişiklikler yapabilir,
2. Savaş ve barış kararı verebilir,
3. Hükümdar ve veliahtı belirleyebilir,
4. Siyasal, sosyal ve ekonomik konular ile ilgili kararlar alabilirdi.
Kurultayda alınan kararlar, hakanın onayından geçmeden yürürlüğe giremezdi. Bu durum kurultayın karar alma yetkisinin olmadığını, danışma meclisi niteliğinde olduğunu göstermektedir.
