Orojenez, yer kabuğunun dinamik hareketleri sonucunda dağların oluşum sürecini ifade eden bir terimdir ve genellikle tektonik plakaların hareketleri, kıvrılmaları ve kırılmaları ile gerçekleşir. Bu süreç, iç kuvvetlerin etkisiyle meydana gelen yapısal değişimleri kapsar ve tortul, volkanik veya metamorfik kayaçların şekillenmesine yol açar. Dağ oluşumu, yer kabuğundaki gerilim ve basınçların bir sonucu olarak uzun bir zaman diliminde gelişir; kıvrım dağları, volkanik dağlar ve blok dağları gibi farklı yapıların ortaya çıkmasına neden olur. Orojenez, iklim, bitki örtüsü, su kaynakları ve insan yerleşimleri üzerinde önemli etkilere sahip olup, doğal kaynakların dağılımını ve ekosistemlerin çeşitliliğini etkileyerek çevresel dengeyi şekillendirir. Bu ders notları, orojenez sürecinin temel prensiplerini ve dağ oluşumunun nedenlerini inceleyerek bu önemli coğrafi olayı anlamaya yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

10. Sınıf Orojenez (Dağ Oluşumu) Ders Notu

Dış kuvvetlerin etkisiyle aşındırılan malzemeler, deniz, göl ve okyanus diplerine taşınarak birikim oluşturur. Bu birikimlerin meydana geldiği çukur alanlara jeosenklinal denir. Jeosenklinal bölgelerde biriken tortul malzemeler, karaların yan basıncı altında kalarak ya kıvrılır ya da kırılır.

1. Kıvrılma

Jeosenklinallerdeki malzemeler esnek bir yapıya sahip olduğunda, yan basınçlarla kıvrılır. Kıvrılma sonucu oluşan dağların yüksekte kalan kubbemsi kısmına antiklinal, çanak şeklindeki çukur kısmına ise senklinal adı verilir.

I. jeolojik zamanda oluşan Ural-Altay ve İskandinavya dağları ile III. jeolojik zamanda oluşan Alp-Himalaya Dağları, kıvrım dağlara örnek olarak gösterilebilir.

2. Kırılma

Tortulanmış malzemeler, sert ve katı hale geldiğinde yan basınçların etkisiyle kırılabilir ve bu durum tabakaların düzenini bozar. Kırılma sonucunda yüksek kısım horst, çukurda kalan kısım graben olarak adlandırılırken, kırıklara fay denir. Bu oluşumların en belirgin örneklerine Ege kıyılarında rastlanmaktadır.

Dünyanın en uzun grabeni oluşturan yapı, Doğu Afrika’dan başlayarak Kızıldeniz, İsrail, Suriye ve Amik Ovası’ndan geçip Kahramanmaraş’a kadar uzanan çukurluktur. Bu yapıya Rift Çukuru (Doğu Afrika Grabeni) denir.

UYARI: Graben alanları, kırılma sonucu meydana geldiği için deprem ve sıcak su kaynaklarının yoğun olarak bulunduğu yerlerdir.