ANLAMINA GÖRE CÜMLELER

Olumsuz Cümle

Cümlede olumsuzluk yargının gerçekleşmemesi anlamındadır.

Eylem cümlelerinde olumsuzluk; kılış, durum ya da oluşun yapılmaması / gerçekleşmemesi anlamındadır; ad cümlelerinde ise bir nesnenin var olmadığı / bulunmadığı anlamındadır.

Cümlede olumsuzluk çeşitli ek ya da sözcüklerle yapılır:

a) “-ma, —me, —maz, -mez, -sız, -siz” olumsuzluk ekleriyle

b) “yok, değil” sözcükleriyle

Fiilimsilerin yüklem olduğu cümlelerin olumsuzu “değil” sözcüğü ile yapılır: Yaşamak, her zorluğa direnmektir. (direnmek değildir)

Biçimce Olumlu Anlamca Olumsuz Cümleler

Yükleminde olumsuzluk eki ya da olumsuzluk bildiren “yok” ve “değil” sözcükleri bulunmayan, ancak anlamında olumsuzluk anlamı taşıyan cümlelerdir.

“Sanki”, “gel de”, “ne… ne” gibi ifadeler biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle oluşturur.

“Ne seni ne de onu tanıyorum” cümlesinde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yok. Ancak “ne… ne” bağlacı yüklemi olumsuzlaştırmış. Yüklem olan “tanıyorum” sözcüğü biçimce olumlu olsa da “tanımıyorum” anlamında olumsuz olarak kullanılmıştır.

Ne yanar kimse bana ateş-i dilden özge
Ne açar kimse kapım bad-ı sabadan gayri

Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisi biçimce olumlu, anlamca olumsuzdur?

A) Kutlamalarda ne bana ne de kardeşime görev verildi.
B) Bu çocuk hem çok çalışkan hem de çok terbiyeli.
C) Ya buraya gelsin ya da beni arasın.
D) Sen şunları yukarıya taşı, sen de kitaplığı düzenle.
E) Bugün son provalar, yarın da gösteri var.

Çözüm:  A seçeneğindeki ”görev verildi” ifadesi “görev verilmedi““ anlamında kullanıldığı için cümle biçim bakımından olumlu, anlamca olumsuzdur.

Biçimce Olumsuz Anlamca Olumlu Cümle

“Biçimce olumsuz anlamca olumlu” matematikteki eksi (-) ile eksinin (-) çarpımına benzetilebilir: Nasıl ki eksi ile eksinin çarpımı artı (+) bir değer oluşturuyorsa yüklemde iki olumsuzluk ögesinin karşılaşması da -dil bilgisel bakımdan olumlu değer ortaya koyar.

“Bu adam görgüsüz değil.” cümlesinde “görgüsüz değil” ifadesi “görgülü” anlamında kullanılarak biçimce olumsuz anlamca olumlu cümle oluşturulmuş.

Bir alev halinde düştün elime
Hani ey gözyaşım akmayacaktın?

Yukarıdaki dizelerde “akmayacaktın” fiili “-ma” olumsuzluk ekini almış fakat “aktın” anlamında kullanılmış, dolayısıyla cümle biçimce olumsuz anlamca olumlu cümle örneğidir.

Cümle türlerinde anlam ve biçim açısından cümleyi değerlendirirken duygusal yaklaşmamalıyız. “Kazada adam öldü ifadesi” biçim ve anlamca olumludur. Bizim için önemli olan eylemin gerçekleşip gerçekleşmemesidir. Kazada ölen adam bir hırsız da olabilir, çok iyi bir insan da olabilir.

Örnek: Aşağıdakilerin hangisinde, yüklem olumsuz olduğu halde cümlenin anlamı olumludur?

A) Sizin nasıl çalıştığınız hiç bilmez miyim?
B) Bu toplantıya siz de katılmaz mısınız?
C) Nereye gideceğini size hiç mi söylemez?
D) Geç kalacağınızı haber veremez misiniz?
E) Hava güzel olsa da mı gelmezsiniz?

Çözüm: A seçeneğinde “bilmez miyim” fiili biçim bakımından olumsuzdur fakat “bilirim” anlamında kullanıldığı için anlamca olumludur.