NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ
Nüfus Özelliklerinin Yorumlanması
Nüfus sayımlarında belirtilen doğum, ölüm ve göç olgusu ile nüfus artışı, nüfus artış hızı, nüfusun eğilim durumu, ortalama yaşam süresi, nüfusta bağımlılık oranı, nüfusun cinsiyet yapısı, kent – kır nüfus oranları ve nüfusun ikiye katlanma süresi çok iyi parametrelerdir. Bu nüfus özelliklerini yorumlarken ister istemez bazı yöntemler yapmak gerekir. Ancak keskin ifadeler kullanmak sakıncalı olabilmekte, doğruluk payı düşebilmektedir. Çünkü nüfus olgusu dinamik ve değişkendir. Ülke gruplarından bahsederken ise gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkeler ile az gelişmiş veya gelişmemiş ülkeler şeklinde bir sınıflama yapılır.
a) Doğum Oranı
Bir yıl içindeki doğum sayısının aynı yılın toplam nüfusuna oranına doğum oranı denir. Doğanların bir kısmı ölebilmektedir. Burada hayatta kalanlarla kalamayanların toplamı kaba doğum hızı olarak ifade edilir. Genellikle doğumların ölümlerden yüksek olması nüfusun artmasına sebep olur. Genel olarak gelişmiş ülkelerde doğum oranı düşük iken gelişmekte ve geri kalmış (az gelişmiş) ülkelerde yüksektir.
b) Ölüm Oranı
Bir yıl içindeki ölümlerin aynı yılın toplam nüfusuna oranı ölüm oranıdır. Son 150 yılda tıptaki gelişmeler sonucunda Dünya’da yaşam süresi uzadığından ölüm oranı genel olarak azaldı. Bu durum doğum ile ölüm arasındaki makas aralığını açtı ve nüfus son 150 yılda beş katına ulaştı. Yine de ölüm oranları bakımından bir kıyaslama yaparsak gelişmiş ülkelerde ölüm oranı düşük gelişmekte olan ülkelerde biraz daha yüksek, gelişmemiş ülkelerde ise en yüksek konumdadır. Ölüm hızlarına bakıldığında, ölüm oranı en yüksek olan Afrika Kıtası (Kuzey Afrika kıyısı hariç)’dır. Rusya’da ölüm oranının yüksek olması yaşlılık ile içki bağımlılığı nedenlerinden kaynaklanır. Afrika’da ise sağlıksız beslenme ve sağlık hizmetlerinin yetersiz olmasındandır.
c) Nüfus Artış Hızı
Nüfusun artış hızında doğumlar, ölümler ve göçler etkilidir. Bu nedenle nüfus artış hızı iki şekilde hesaplanır. Birincisi doğal nüfus artışıdır. Doğum oranlarının ölüm oranlarından yüksek olması durumunda nüfus artarken, doğumların ölüm oranlarından düşük olduğu durumlarda nüfusun miktarı azalır. Buna doğal nüfus artışı denir.
Günümüzde nüfus artış hızının en düşük olduğu yerler gelişmiş ülkelerdir. Bu ülkelerde artış hızı %o 5 – 10 civarındadır. Hatta bazı ülkelerde binde 0’ın altındadır, yani nüfus azalmaktadır. Genç nüfus oranı azalmasına rağmen yaşlı nüfus oranı sürekli arttığından sorun oluşturur. Nüfus artış hızının en fazla olduğu ülkeler az gelişmiş veya geri kalmış ülkelerdir. Bu ülkeler daha çok Afrika Kıtası’nda yer alır.
İkinci nüfus artışı gerçek nüfus artışıdır. Bir ülkede doğumlar ölümlerden biraz fazla olmasına rağmen nüfus hızla artıyorsa göçle gelen nüfus fazla demektir. Buna gerçek nüfus artışı denir. Bu şekilde nüfusu artan ülkeler genelde beyin göçü ve işçi göçleri alan gelişmiş ülkelerdir.
Genellikle kalkınmış olan ülkelerde doğum ve ölüm oranları düşük olduğundan ülkelerde zamanla aktif (çalışan) nüfusa duyulan ihtiyaç artar. Bu sebepten ötürü ekonomik bakımdan kalkınmamış ve kalkınmakta olan ülkelerden göç alırlar. Zamanla o ülkenin vatandaşlığına geçerek nüfuslarının artmasını sağlar. Ancak bu durumun uzun süre devam etmesi ülkenin nüfus dinamiğinin ve milliyetinin değişmesine sebep olur. Örneğin Fransa’da bu durum birçoğu Cezayirli olmak üzere Tunus ve Faslı göçmenler sayesinde nüfusunun önemli kısmı Kuzey Afrika kökenli olmuştur.
d) Ortalama Yaşam (Ömür) Süresi
Bir ülkede doğan nüfusunun ortalama yaşam süresi, ülke nüfuslarının önemli özelliklerinden biri olarak değerlendirilir. Bir ülkede ortalama yaşam süresinin uzun olması gelişmişlik kriterlerinden biridir. Ortalama yaşam kısa ise daha az gelişmiştir. Dünya’da ortalama yaşam süresinin en az olduğu ülkeler daha çok Afrika Kıtası’nda yer alırken, Avustralya, Kuzey Amerika, Batı ve Kuzey Avrupa’da ve Japonya’da ortalama yaşam süresi en fazladır.
e) Nüfusun Eğitim Durumu
Nüfusun eğitim durumu ülkenin gelişmişlik düzeyini belirlemede önemli ölçülerden biridir. Okuma yazma oranı ve yüksek eğitim görmüş oranı, bilimsel çalışma (master, doktora, makale) oranı gelişmişliğin ifadesidir.
Okuma yazma oranı ABD, İngiltere, Almanya ve İsveç’te %100 civarında iken Bangladeş, Kenya, Sudan ve Etiyopya’da %50 – 60 civarındadır. Şüphesiz bu ülkelerde eğitim ve okuma yazma oranının artması geliştiğinin bir işaretidir.
f) Nüfusun Bağımlılık Oranı
Bağımlı nüfusun oranı, çalışma çağının dışındaki 0 – 14 yaş grubu ile 65 yaşın üstündeki nüfusun toplam nüfusa olan oranıdır. Başka bir ifadeyle üretken olmayan gruptur. Genel olarak gelişmemiş ülkelerde nüfusun önemli bir bölümü 0 – 14 yaş grubundadır. Çünkü doğum oranları ve nüfus artış hızı yüksektir. Oysa gelişmiş olan ülkelerde doğum oranları düşük olduğundan 0 – 14 yaş grubunda nüfus az iken 65 yaş üstü nüfus yüksektir. O hâlde bağımlılıkta gelişmiş ülkelerdeki durum “yaşlı bağımlılığı” olarak algılanmalıdır.
g) Kent ve Kır Nüfusu
Kır veya kent nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı kent ve kır nüfus oranıdır. Genel bir yorum olarak gelişmiş ülkelerde kent nüfus oranı yüksek, az gelişmiş ülkelerde düşüktür. Kentleşme oranıyla nüfus artış hızı ters orantı gösterir.
Kentleşme oranının düşük olduğu Afrika Kıtası’nda nüfus artış oranı en fazla, kentleşme oranının en çok yüksek olduğu Avrupa ve Kuzey Amerika kıtalarında nüfus artış hızı en azdır.
h) Nüfusun Cinsiyet Durumu
Nüfusun önemli bir özelliği de kadın – erkek oranlarıdır. Genel anlamda kadın – erkek nüfus eşite yakın olmakla birlikte ülkeler ve bölgeler bazında farklılıklar g Çoğunlukla göç veren ülkelerde kadın oranı fazla iken göç alan ülkelerde erkek oranı daha yüksektir. Savaşlar ile baskı ve zulümler erkek nüfus oranını düşüren faktörlerdendir.
