NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE (NESNESİNE) GÖRE FİİLLER

Fiiller, nesne-yüklem ilişkisine göre “geçişli” ve “geçişsiz” olmak üzere ikiye ayrılır.

1) Geçişli Fiiller

Nesne alan ya da alabilen fiillere “geçişli fiil” adı verilir.

Geçişli fiillerde öznenin yaptığı iş başka bir varlığa (nesneye) geçer.

Geçişli olan fiillere sorulan “neyi”,“ kimi” ve “nereyi” sorularına cevap alınabilir.

Özne bulunduktan sonra sorulan “ne” sorusu da nesneyi buldurur.

Geçişli fiiller “kılış” anlamı taşır, yani öznenin bildirdiği iş başka bir varlığa geçer.

Geçişli filler, cümleden bağımsız olarak düşünüldüğünde başına “onu” sözcüğünü getirebiliriz.

Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel,
Kelimelerinse kifayetsiz olduğunu
Sana benim gözümle bakmayanın
Mezarını kazacağım
Söyle sevda içinde türkümüzü
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik.
Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem.

Türkçede kimi fiiller cümledeki kullanımına göre bazen geçişli bazen geçişsiz olabilir. Bu tarz fiillerin geçişli mi, geçişsiz mi olduğu ancak cümledeki anlamından çıkarılabilir. ”Sürmek”, “gezmek”, koşmak” fiilleri bu niteliktedir.

2) Geçişsiz Eylem

Nesne almayan” ya da alamayan fiillere “geçişsiz fiil” adı verilir.

Geçişsiz olan fiillere sorulan “neyi”, ”kimi ” ve “nereyi” sorularına cevap alınamaz.

Öznenin yaptığı iş başka bir varlığa geçmez.

Geçişli fiiller kılış bildirirken geçişsiz fiiller çoğunlukla “oluş” veya “durum” bildirir.

Aşağıda verilen dizelerdeki altı çizili fiiller “geçişsiz fiil” özelliği taşımaktadır:

— Can evimden baktım  sana İstanbul.
Bir kız vapurda gelip yanıma durdu.

— Zambaklar en ıssız yerde açar.

— Sen gittin yaşlara büründü Cihan.

— Büyüdükçe büyüyor gözlerin.

— Figana başladı yine bülbüller.

— Bir alev hâlinde düştün elime.

Geçişsiz fiillerin başına “onu” sözcüğü getirilemez.

Ettirgen Fiil
Geçişli bir fiile “-ır, -t, -dır” eklerinden biri getirilerek geçişlilik derecesi arttırılabilen fiillere “ettirgen fiil” denir.

Ettirgen fiillerde eylemi ve işi bir başkasına yaptırma (ettirme) anlamı vardır.

Geçişli + -dır (-dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür) :
—ır (-ir, -ur, —ür, -ar, -er, —r)
—ıt (-it, —ut, -üt, —t)

Geçişli (Ettirgen)

Oldurgan Fiil
Geçişsiz fiillerin çeşitli ekler getirilerek geçişli duruma getirilmesine “oldurgan fiil” adı verilir.
Geçişsiz fiiller, “-ır, -ıt, -dır” eklerinden biriyle geçişli duruma getirilebilir.

Geçişsiz + —dır (—dur, -dür, -tır, —tir, -tur, —tür)
-ır (-ir, —ur, -ür, -ar, —er, -r)
-ıt (-it, -ut, -üt, -t) : Oldurgan (Geçişli)

“Oldurgan” ve “ettirgen” fiillerin ekleri aynı olduğu için birbiriyle karıştırılabilir. “Oldurgan” ve “ettirgen” fiili ayırt etmenin kolay yöntemi şudur: “-dır, -ır, —ıt” eklerini alan sözcüklerde ”—dır, -ır, —ıt” eklerinden önceki bölüme bakılır, geçişli ise fiil “ettirgen”, geçişsizse fiil “oldurgan” olur.

“Aşk ağlatır, dert söyletir.” dizesindeki “ağlatır” sözcüğü “—t” ekini almış, “—t” ekinden önce “ağla-” eylemi vardır ve
geçişsizdir, geçişsiz olduğu için ağlatır sözcüğü oldurgan fiildir. “söyletir” sözcüğü “-t” ekini almış, “—t” ekinden önce “söyle-” eylemi vardır ve geçişlidir, geçişli olduğu için söyletir sözcüğü ettirgen fiildir.