Modernleşme ve Gündelik Yaşam

a) Günlük Yaşam

• XX. yüzyıl Osmanlı toplumunda ciddi değişim ve dönüşüm dönemidir. Günlük yaşamda, alışkanlıklarda, bakış açısında, ilgi alanlarında değişiklikler öne çıktı. Toplu yaşamanın beraberinde ortaya çıkan altyapı ve temizlik işlerine ağırlık verildi, yaşam alanlarının düzenlenmesi, yeni yerleşim mekanlarının yapılması, apartman gibi pasaj gibi sosyal ve sportif aktivitelerin artması, şehirlerin aydınlatılması, ulaşım haberleşme olanaklarının geliştirilmesi, toplu taşıma araçlarının yaygınlaşması, görgü kurallarının daha tartışılabilir hale gelmesi kültürel-sanatsal faaliyetlerin artması, resim, heykel sergileri düzenlenmesi, sinemanın yaygınlaşması tiyatro salonlarında artış, deniz hamamı denilen plajların daha sık uğranılan yer haline gelmesi değişime örnek verilebilir.

b) Çevre ve Altyapı Çalışmaları

Temizlik:

Klasik dönemde temizlik işleri devletin kontrolünde değildi. Devlet temizlik işçisi tutmaz ve maaş ödemezdi. Temizlikçiler işe yarar eşyaları sahiplenme, değerli eşyayı satıp nakde çevirme hakları vardı. Fakat son dönemde nüfusun çığ gibi büyümesi bu işlerin daha organize yapılmasını gerekli kıldı. 1855’te İstanbul Şehremaneti-İstanbul Belediyesi kuruldu. Belediye başkanı Cemil Paşa (Topuzlu) Dönemi’nde 1913’te Temizlik İşleri Müdürlüğü kuruldu.

Şehir Aydınlatması:

Sosyal yaşam hareketlendikçe şehirlerin aydınlatılması ihtiyacı da doğdu. İlk olarak Cadde-i Kebir yani İstiklal Caddesi ve Dolmabahçe Sarayı çevresi havagazı ile aydınlatıldı. Daha sonra Galata, Pera, Yüksekkaldırım, Pangaltı, Fındıklı, Beşiktaş ve Saraçhane aydınlatıldı. Anadolu yakasında Beylerbeyi Sarayı ve çevresi aydınlatıldı. 1900-1915 arası büyük şehirlerin sokak ve caddeleri aydınlatıldı hayat geç saatlere kadar canlılığını sürdürdü.

Park-Bahçe:

Osmanlı Devleti’nin inşa ettiği ilk park Sultanahmet Meydanı’ndaki 1854’te inşa edilen Yeni Millet Parkı’dır. Daha sonra Gülhane Parkı da öne çıktı. Anadolu yakasında Bağlarbaşı civarında Çamlık Bahçesi’dir.

Apartmanlar:

Yapı türlerinde çeşitlilik göze çarptığı gibi çok katlı yapılılaşma da göze çarpıyordu. Apartman yapılılaşması Pera-Beyoğlu’nda başladı.

c) Basın, Yayın ve Kamuoyu

• Osmanlı tarihinde ilk gazete 1795’te Fransız konsolosluğu tarafından çıkarıldı. Ardından Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın çıkarttığı Vaka-i Mısrıyye gelir. Osmanlı Devleti tarafından çıkarılan ilk gazete ise II. Mahmut Dönemi’nde çıkarılan Takvim-i Vakai’dir.
• İlk yarı resmi gazete ise 1840’ta Churchill isimli bir ingiliz vatandaşının devletten aldığı destekle açtığı Ceride-i Havadis’tir.
• İlk özel gazete ise Agah Efendi ile Şinasi Efendi’nin çıkardıkları Tercüman-ı Ahval’dir. 1862’de Şinasi’nin sahibi olduğu Tasfir-i Efkar gazetesinde Abdülaziz yönetimini eleştiren birçok yazı kaleme alınmıştır. Bu gazetede;
  – kadın hakları
  – Türkçe eğitim
  – Ulaşım, altyapı sorunları
  – Dil sorunlarına yer verildi.
• 1867’de yine bir Genç Osmanlı üyesi olan Ali Suavi tarafından Muhbir Gazetesi çıkarıldı.
• İlk türk dergisi Vaka-i Tıbbiye’dir. Daha sonra Düstur, Mecmua-i Fünun ve Mirat dergileri çıkarıldı. 1864’te Makbuat Nizamnamesi yayınlandı. Bu nizamname ile basın yayın hayatında gelişmeler yaşandı.
• İlk mizah dergisi olan Diyojen Teodor Kasap isimli bir Ermeni tarafından çıkarıldı. İlk çocuk dergisi Mümeyyiz, ilk kadın dergisi Terakki-i Muhadderat ve ilk resimli gazete Ayine-i Vatan’dır.
• II. Meşrutiyet’in ilanından sonra basın üzerindeki sansür kaldırıldı. İstibdat Dönemi’nde (1878 – 1908) II. Abdülhamit basın üzerinde ciddi sansür uygulatmıştı. İttihat ve Terakki yanlıları özellikle yurt dışından Abdülhamit aleyhinde gazeteler çıkardılar. Bu gazeteler arasında şunlar sayılabilir:
  Meşveret: Ahmet Rıza Bey
  Osmanlı: Prens Sabahattin Bey
  İçtihat: Abdullah Cevdet Bey
  Mizan: Mizancı Murat Bey
  Tanin: Hüseyin Cahit Bey
• Bu yayınların haricinde II. Abdülhamit’in ve monarşi yönetiminin yanlıları da gazete çıkarmışlardı. Bunlar Derviş Vahdeti’nin çıkardığı Volkan ile Hasan Fehmi Bey’in çıkardığı Serbesti gazeteleridir.
• Son dönemde kadınlarda sosyal yaşamda ön plana çıkmaya başladılar. İlk kadın dergisi Fatma Aliye Hanım’ın çıkardığı Terakki-i Muhadderat’tır. Ardından Afife Hanım Şüküfezar, Hatice Semiha Hanım ile Rabia Kamile Hanım tarafından Parça Bohça isimli dergi çıkarıldı.
• Kadınların gayretlerine erkeklerden de destek geldi. Namık Kemal Zavallı Çocuk isimli eserinde erken yaşta evlendirmeleri Ahmet Mithat Efendi Eyvah isimli eserinde çok eşliliği, Tevfik Fikret de şiirlerinde kadınları geri planda bırakılmasını eleştirdi.

d) Kültür – Sanat ve Mimari

• Osmanlı Devleti Lale Devri’nden itibaren batılılaşmaya başlamıştır. Bu hareket III. Selim, II. Mahmut ve ardından Tanzimat Dönemi’yle birlikte hızlanmıştır.
• Sanat alanındaki değişim ilk olarak mimaride kendini belirli etmiştir. Batılı tarzda ilk eser III. Ahmet Çeşmesi’dir. Batılı tarzda ilk dini eser ise Nuru Osmaniye Camisi’dir.

• II. Mahmut Dönemi’nde Çırağan Yalısı yıkılarak ahşap bir saray yaptırıldı. Bu sarayı Abdülmecit 1857’de yıktırdı yerine batılı tarzda bir saray inşa ettirmek istedi.
• 1861’de Abdülmecit’in ölümüyle bu projeyi Abdülaziz devam ettirdi ve saray Ermeni mimar Serkis Balyan’ın gayretiyle bitirildi.
• Abdülmecit Dönemi’nde Valide Sultan Camisi, Ortaköy Camisi, II. Mahmut Türbesi, Dolmabahçe Sarayı, Beykoz Köşkü, Ihlamur Kasrı, Küçüksu Kasrı’da yapıldı. Abdülaziz Dönemi’nde Çırağan ve Beylerbeyi Sarayları yapıldı. Avrupa mimarisinde ampir üslup, barok – rokoko ve eklektik tarzlar öne çıkıyordu. Bu tarzlardaki eserlere örnek olarak;

• Neoklasik dönem II. Meşrutiyet’ten sonra mimaride eski usul ve tarzların etkili olmaya başlamasıdır. Öze dönüş gibi bir anlayıştır. En önemli temsicileri Mimar Kemalettin ve Mimar Vedat Tek’tir.

e) Resim

• Resim sanatında II. Mahmut Dönemi’nden itibaren önemli gelişmeler yaşandı. Çünkü II. Mahmut çok güzel resimler çizen bir ressamdı. Avrupa’da nitelikli eğitim alınması için hazine desteğiyle dört öğrenci eğitim için gönderildi. Abdülaziz Dönemi’nde 1862’de Paris’te resim sanatı icra edenler için Mekteb-i Osmani açıldı. Bu alanda Şeker Ahmet Paşa, Süleyman Seyyid Bey, Osman Hamdi Bey ve Mihri Müşfik Hanım ön plana çıkmışlardır.
• Ağaçlar Arasında Karaca tablosuyla ünlenen Şeker Ahmet Paşa Osmanlı tarihinde ilk kez resim sergisi düzenleyen sanatçıdır. Bir diğer önemli ressam Osman Hamdi Bey 1881 ‘de Müze-i Hümayun müdürlüğü, 1883’te Sanayi-i Nefise Mektebi müdürl ü ve 1891’de İstanbul Arkeoloji Müzesi kuruculuğu yapmıştır. Onun önemli eserleri arasında Kaplumbağa Terbiyesici, Silah Tacirleri ve Feraceli Kadınlar yer alır.

• Yine son dönemin önemli sanatkarları arasında Kazasker Mustafa İzzet Efendi ve Yesarizade Mustafa Efendi sayılmalıdır. Bu kişiler hat sanatında önemli eserler vücuda getirmiştir.

f) Müzik, Eğlence ve Spor

• Müzik alanında Hammamizade İsmail Dede Efendi, Hacı Arif Bey, Nikogos Ağa ve Giuseppe Donizetti önemli eserler icra ettiler. NN. Mahmu Dönemi’nde İtalyan müzisyen Donizetti’ye paşalık unvanı verildi. Donizetti Paşa II. Mahmut için Mahmudiye Marşı’nı besteledi. Osmanlı tarihinde opera izleyen ilk padişah III. Selim’dir. Operaya en fazla ilgisi olan padişah ise II. Abdülhamit’tir.
• Osmanlı tarihinde ilk tiyatro Abdülaziz Dönemi’nde açılmıştır.
• Güllü Agop isimli bir Ermeni tarafından açılan Gedikpaşa Tiyatrosu ilk tiyatrodur. ilk tiyatro yazarı Şinasi Efendi’dir eseri ise Şair Evlenmesi’dir.
• Bu sanatsal faaliyetlerin haricinde, ortaoyunu, karagöz-hacivat gölge oyunu ve meddahlık da göze çarpıyordu. Geleneksel Türk tiyatrosunun son temsilcisi İsmail Dümbüllü’dür. Orta oyuncularla sembolleşen kavuğu Kel Hasan’dan aldı ve kendisi ölmeden ewel Münir Özkul’a devretti. 1989’da bu kavuk Ferhan Şensoy’a devrolundu.
• 1869’da Ahmet Cevdet Paşa ve heyetinin gayretleriyle hazırlanan Maarifi Umumiye Nizamnamesi’nde orta ve lise düzeyindeki okullarda beden eğitimi dersi zorunlu hale getirildi. Geleneksel Türk sporları arasında güreş, cirit, binicilik ve okçuluk yer alırken, son dönemlerde modern sporlara her geçen gün ilgi artıyordu.
• 1903 yılında bir jimnastik kulübü olarak kurulan Beşiktaş aynı zamanda bir futbol takımıydı. 1905’te Galatasaray, 1907’de ise Fenerbahçe kuruldu.
• 1908’de Selim Sırrı Bey tarafından Milli Olimpiyat Cemiyet kuruldu. 1912’de Stocholm’de yapılan olimpiyatlar Türklerin katıldığı ilk olimpiyatlardır. Bu olimpiyatlarda Osmanlı Devleti’ni temsilen Vahram Papazyan ve Mıgırdic Mıgıryan katılmışlardır.

Avrupa ve Osmanlı Şehirlerinde Yaşanan Değişim

• XIX. yüzyılda Osmanlı kentlerinin nüfusuyla birlikte görünümleri de değişti. Yeni mahallelerin kurulmasıyla birlikte kentler büyüdü.
• İstanbulda ilk elektrik şebekesi XIX. yüzyılda kurulurken elektrikle çalışan ilk yeraltı treni ve tramvay hatları da bu dönemde döşendi.
• İstanbul ve diğer önemli ticaret merkezlerinde ticarethaneler, iş hanları ve bankalar açıldı.
• Kentlerin yönetimini kolaylaştırmak amacıyla İstanbul’da yeni bir belediye teşkilatı kuruldu. Bu yeni belediye modeli zamanla diğer büyük kentlerde de uygulamaya konuldu.
• XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kent yaşamına telgraf, telefon, tren, tramvay ve buharlı vapur gibi yeni iletişim ve ulaşım araçları da girmeye başladı.
• Elektrik ve gaz kullanılarak kentlerin aydınlatılması uygulamasına geçildi.
• Genişletilen kent içi yollar taşlarla kaplanırken yaya kaldırımları yapıldı. Ayrıca su şebekeleri inşa edildi.