Aslı Arapça olan ancak Arapçada kullanılmayan bir sözcüktür.

Edebiyat terimi olarak ilk kez İran edebiyatında kullanılan mesnevi, Türk edebiyatına İran edebiyatından geçmiştir.

Mesnevi kelimesinin asıl anlamı “ikili , ikişer”dir.

Biçim Özellikleri

• Her beyti kendi arasında kafiyeli, iki beyitten binlerce beyte kadar uzanan bir nazım biçimidir. Kafiye düzeni aa/ bb/ cc/ dd… biçimindedir.
• Bütün beyitleri musarra özelliğini taşır.
• Beyit sayısında sınırlama yoktur.
• Özellikle aruzun kısa kalıplarıyla yazılır.
• Mesneviler, belirli bir düzen içinde yazılır ve çeşitli bölümlerden oluşur:

a) Giriş Bölümü: Divan edebiyatında her kitaba besmele ile başlanması geleneğine mesnevilerde de uyulur.

Besmele: İslamî geleneğe uygun olarak mesnevi besmele ile başlar.

Dibace: Mesnevinin ön sözüdür Niçin yazıldığı ortaya konulur.

Tevhit: Allah’ın varlığı ve birliği işlenir.

Münacat: Şair, Allah’a muhtaç olduğunu dile getirir.

Naat: Hz. Muhammed’i övülür, ona duyulan sevgi dile getirilir.

Miraciye: Hz. Muhammed’in Miraç olayı anlatılır.

Mu’cizat: Hz. Muhammed’in mucizeleri anlatılır.

Meth-i Çehâr-yâr-ı Güzin: Dört büyük halifenin faziletleri anlatılır.

Methiye: Padişah veya diğer devlet büyükleri övülür.

Sebeb-i telif ya da sebeb-i nazm-ı kitap: Mesnevinin yazılış sebebi ortaya konulur.

b) Ağâz-ı Destan / Ağâz-ı Kitab / Ağâı-ı Kıssa: Mesnevinin asıl konusunun işlendiği bölümdür. Bu bölüm eserin merkezidir

c) Hatime (son söz): Mesnevilerin bitiş bölümüdür.

İki beyitten 30 beyte kadar olan kısa mesnevilere divanlarda rastlanmakla birlikte mesneviler genellikle bağımsız kitap olarak yayımlanmıştır.

Konu

• Mesnevilerde konu sınırlandırılması yoktur, konu bütünlüğü vardır.
• Anlatmaya bağlı metinler arasında yer alan mesnevilerde, olaya dayanan konular işlenmiştir: Destanlar, manzum tarihler, aşk hikâyeleri, din ve tasavvuf ile konular, ahlakî ve didaktik konular, ilim, sözlük bilgisi, mizahî konular, şehir güzellikleri…
• Konularına göre mesnevileri şöyle sınıflandırabiliriz:

a) Dînî-Tasavvufi Mesnevîler: Garipname (Aşık Paşa), Muhammediye (Yazıcıoğlu Mehmet)

b) Ahlakî ve Didaktik Mesnevîler: Hayriyye (Nabi), Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip)

c) Sosyal Konulu Mesnevîler: Surname (Nabi), Bursa Şehrengizi (Lamî’ı)

d) Savaş Konulu Mesnevîler: İskendername (Ahmedî)

e) Aşk ve Macera Mesnevîlerî: Yusuf u Züleyha (Taşlıcalı Yahya)

f) Şehir Konulu Mesnevîler: Edirne Şehrengizi, Bursa Şehrengizi

Şehrengiz: Şehrengizin kelime olarak ”şehri tahrik eden, uyandıran, heyecanlandıran” demektir. Bir şehir ile o şehrin güzellikleri hakkında yazılan manzum eserlerdir. Şehrengizler, küçük kitaplar şeklinde düzenlenen millî bir nazım türüdür. Mesihi ve Zati’nîn Edirne ile ilgili olarak yazdıkları şehrengizler Anadolu’da türün ilk örnekleridir.

Gazavatname: Gaza “din uğruna yapılan savaş, akın, saldırı” anlamalarına gelir. Gazavatname, din düşmanlarıyla yapılan savaşları konu alan eserlerdir. Gazavatnameler, hem tarihî hem edebî özelliğe sahiptir.

Olay

Mesnevilerde olaylar abartılarak anlatılır, gerçek dışı varlıklar da kullanılarak mesnevi masal havasına bürünür.

Kahramanlar

Mesnevilerde en başta gelen kahramanlar şehzadeler ve padişah kızlarıdır. Kız ve erkek, birbirine âşık olduktan sonra çeşitli engellerle karşılaşır, çıkılan uzun yolculuktan sonra kavuşup tekrar ayrılırlar. Bazen taraflar arasında savaş bile çıkabilir. Mesneviler genellikle kavuşmayla biter, kahramanlar evlendirilir.

Zaman

Olayların geçtiği zaman belli değildir. Gün, hafta, ay, mevsim, yıl gibi ifadeler kullanılır. Uzun zaman dilimleri kullanılır.

Mekân

Olayların geçtiği yerler genellikle saraylar, şehirler, eğlence düzenlenen, avlanılan alanlardır. Yolculuklarda denizler, çöller, taşlar aşılı Mekânlar genellikle hayalîdîr. Çin, Maçin, Hindistan, Türkistan, Rum, Mısır, Yemen gibi coğrafî konumu bilinen yerler de kullanılmıştı

Hamse

Bir sanatçının yazdığı beş mesneviye “hamse” adı verilir. Hamse yazan sanatçılara “hamse şairi” ya da “hamsenüvis” adı verilir. İlk örneği 15. yüzyılda verilmiştir. 16. yüzyılda ise gelişmiştir.

Hamse sahibi ilk sanatçı Fars (İran) edebiyatı sanatçısı Genceli Nîzami’dir. Türk edebiyatında ilk hamseyi Ali Şir Nevai yazmıştır.

Türk Edebiyatında Mesnevî

Türk edebiyatında ilk mesnevi örneği, Yusuf Has Hacip’in Kutadgu Bilig adlı didaktik mesnevisidir.

Ali Şîr Nevaî, Ahmedî, Şeyhî, Fuzulî, Nabî, Şeyh Galip mesnevî alanında tanınan sanatçılardır.